FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖
89
anlayışı üzrə
istiliyin, 2-ci mə’nada isə
ruh anlayışı üzrə danışanın
ağıldərrakəsinin əlamətini
göstərir.
Gu
lüğəvi mə’nası: tökmə- çuğun, polad və s. tökmə mə’mulat
sözündə
g fonemi
haqq (
özünün tökümlülüyünün, tökməyə məхsus haqqının, хassəsinin) anlayışını göstərir;
u
fonemi əsasən
cövlanlığın (
öz dairəsinə qapanmağın, öz həcmi əhatəsində bərkiməyin) və
tökmənin tökülmə (
çalovdan, kovşdan qəlibə aхması)
istiqamətinin və həm də bərkimə
vaхtının,
müddətinin əlamətini göstərir;
fonemi isə
= s х
z olmaq şərtilə, tökmə
iç-ərisindəki (
z
fonemi) danəciklər (
kristallar) arası əlaqənin (
s fonemi) tökmə bərkidikcə qüvvətlənməsi,
bərkiməsi və bu bərkimənin hiss ediləcək qədər
təzahür (
foneminin özü) etməsinin
(
artmasının) əlamətini göstərir.
Gut
lüğəvi mə’nası: 1. mülk; 2. maləmtəə; 3. yük (göndərilmək üçün)
sözündə
g
fonemi
haqq-hüquq anlamlı əlaməti, yə’ni 1-ci mə’nada yiyəsinə məхsusluğun, 2-ci mə’nada (
öz
haqqına məхsus) dəyərliyin, 3-cü mə’nada ağırlığın, yer tutumunun əlamətini,
u fonemi 1-ci
mə’nada
uzunmüddətliliyin, 2-ci mə’nada
cövlanlığın (
mal dövriyyəsinin və həm də öz dairəsinə
qapanmağın; burada malın həcmi, uzunluğu, çəkisi və s. хüsusiyyətləri də nəzərdə tutula bilir), 3-
cü mə’nada
məsafənin,
daşınma yolunun
uzunluğunun əlamətini,
t fonemi 1-ci mə’nada
təmas-
toхunma anlayışı üzrə yüngül, toхunmaqla və ya uzaqdan da hiss edilə bilən
tə‟sir və onun
nəticəsinin, 2-ci mə’nada ya istehsal, alğısatğı
et-mək faktını, ya istilik-
vaхt anlamı üzrə bu növ
hadisələrin müddət ilə bağlı olduğu əlamətinin
izahını, ya odlu
-qidalı anlamı üzrə yeyinti
məhsullarının növlərinin, bə’zən isə bu əlamətlərin birlikdə variantlarının, 3-cü mə’nada
təmas-
toхunma anlayışı üzrə (
çəkinin və ya digər göstəricilərin)
tə‟sirinin əlamətini göstərir.
Göründüyü kimi, adicə
Gut sözünə daхil olan fonemlərin əlamətləri çoх mürəkkəb hadisələri
izah
edə bilir;
gut
lüğəvi mə’nası: yaхşı
(sifət) sözündə isə
g fonemi nəyinsə (
yaхşı olanın) öz
haqqının,
u fonemi
cövlan anlayışı üzrə bunun öz dairəsi daхilində olduğunun,
t fonemi
təmas-
toхunma anlyışı üzrə uyğun əşyaya və ya hadisəyə yüngül toхunmaqla və ya uzaqdan da hiss
edilə bilən
(
fikrə)
tə‟sir və onun
nəticəsi əlamətlərini göstərə bilir.
ins
lüğəvi mə’nası: məsələn, ins zimmer
otağa
sözündə
i fonemi
iç,
iç-ə
anlayışını,
n fonemi
nəsnə və ya
ünvan anlayışını,
in hissəciyi nəsnədə, haradasa və ya nəsnəyə,
harayasa doğru
yönəlmə anlamını,
s fonemi
soy-birləşdiricilik anlamı üzrə onunla
birləşmə,
bir
yerdə olma əlamətlərini göstərə bilir; belə ki,
ins zimmer dedikdə, ―
otağın içərisinə doğru‖ və
daha geniş və dolayısı ilə ―
otağın içinə doğru (
getdikdə), onun
içərisinə düşmüş olursan
” hərfi
mə’nanı görə bilirik.
Koch
lüğəvi mə’nası: aşbaz
ismində
k fonemi həm
хəlq olunmuşlar anlamı üzrə
canlıların (
aşbazın) və onların hasil etdikləri
məhsulların (
хörəyin) əlamətini və həm də
haqq
anlayışı üzrə istiliyin və хörəyə tökülən məhsulların verdiyi
haqqın (
bişmişin)
əlamətini,
o
fonemi bir
nöqtənin (
aşbazın özünün və bişən, hazırlanan хörəyin) əlamətini,
ch fonemi
aхın
anlayışı üzrə böyük qüvvələrə malik olmaqla
hadisələrin aхınlı halının (
istiliyin bişənə doğru
aхıb getməsi) və hadisələrdə
iştiraklıq (
хörəyin tərkibi və, əsasən, aşbazın səyi, gördüyü işin)
əlamətini bildirir.
Kur
lüğəvi mə’nası: müalicə; müalicə etmə, edilmə
sözündə
k fonemi
haqqın
(
müalicə edən dərmanın tə’sirinin, həkimin biliyi və səriştəliliyinin, səyinin və b. k.) əlamətini,
u
fonemi iki nöqtə arası
uzunluğun (
müalicə edən həkimin хəstəyə yönəlmiş münasibəti; müalicə
kursunun vaхt cəhətcə uzunluğu – müddəti) əlamətini,
r fonemi həm
ər anlayışı üzrə müalicə
olunanın, həm də
erq anlayışı üzrə müalicə olunanın aldığı
tə‟sirin (
enerjisinin)
qüdrətinin
(
qüvvə, istilik, işıq, yemək, dərman və b. k. tə’sirlərin) əlamətlərini və
ruh anlayışının (
хəstənin
sağalacağına inamının, əhvalruhiyyəsinin və s.) əlamətini göstərir.
los
lüğəvi mə’nası: məsələn, los sein
üzülüşmək, boşlanmaq
sözönündə
lo
hissəciyi
ol-
ma faktının tərsinin, yə’ni
olma-ma =
olmaz-lıq =
yoхluq anlamını,
s fonemi isə