Foydali qazilma konining kon geologik sharoitlari va texnologik parametrlari tahlili

Tomirli i jins hosil qiluvchi minerallar

Kvars, xalsedon	14,0-40,0 / 24,9	20,0-22 / 21,2
Karbonatlar	1,7-9,3 / 5,9	13,7-22 / 17,9
Dala shpatlari	1,2-6,0 / 3,4	3,0-5,0 / 3,9
Shaffof mineral	16-34 / 24,4	18,0-22,0 / 19,6
Gilli minerallar	26,0-38,5 / 32,4	18,0-24,5 / 20,6
Uglistli modda	0,4-1,0 / 0,65	-/-
Rudali minerallar
Pirit	dan 0,12 / 0,04	6,6-11,5 / 9,0
Arsenopirit	-/-	2,2-9,0 / 4,6
Xalkopirit	-/-	Do 1,0 / 0,3
Oksidlangan minerallar
Yarozit, limonit	0,1-3,2 / 0,96	-/-
Skorodit	2,9-7,6 / 5,0	-/-

2.Foydali qazilmalarning sanoat zaxiralarini hisoblash va karer parametrlari.
Kon ruda jinsining murakkablik shaklidan kelib chiqqan holda loyihalashtirish uchun dastlabki ma’lumotlardan foydalanib, foydali qazilmalarning manbalari va geologik zaxiralarini hisoblab chiqamiz, formula bo‘yicha:
Z_kop = S × H× γ× m,
qayerda S – radius prostiraniye bo‘yicha ruda jinsi;
N – tushish bo‘yicha ruda jinsi o‘lchami;
γ – rudaning solishtirma og‘irligi;
m- plast quvvati.
Sanoat zaxiralari quyidagilarni tashkil etadi:
Z_pr = Z_bol – Z_yo‘qotish
yoki
Z_pr = Z_geol – Z_zat – 0,01 Z_bol
Olib borilgan hisob kitoblar bo‘yicha foydali qazilmalarning sanoat zaxiralari 105 million tonnani tashkil etadi. Hajmda ushbuni tashkil etadi:
Z_pr 105×10⁶
V = ------- = ------------ = 42×10⁶ m³.
γ 2,5
Karerning parametrlarini aniqlaymiz.
Dastlabki ma’lumotlar:
Pastlash bo‘yicha karerining kengligi V_n=200 m;
Foydali qazilmalarning joylashish chegarasi chuqurligi N_gr=150 m;
Pastlash karerining uzunligi α_n =1200 m;
Ekskavatorning oylik unumdorligi Q^oy_e =1534600 m³/12 = 127883 m³/oy.;
Rudaning sanoat zaxiralari p.i. tashkil etadi 105×10⁶ t.
Yuzaki karer kengligi:
V_kr = V_kr(p.n.) + 2 N_gr×ctgα_cr = 200+2×150×1,25 =575 m.
qayerda V_kr(p.n.) – pastlash bo‘yicha karer kengligi, (m);
V = 200 (m);
N_gr – Foydali qazilmalarning joylashish chegarasi chuqurligi, (m);
N_gr = 150;
α_cr – qiyalikning o‘rtacha burchagi, (grad.);
Qiyalikning o‘rtacha burchagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
α_n.r.+ α_k.e. 38^o+42^o
α_cr = -------------- + ----------- = 40^o
2 2
qayerda α_n.r – ishlamaydigan bortning qiyalik burchagi;
α_n.r = 38^o;
α_k.e = ekspluatatsiya qilinadigan karer so‘nggida qiyalik burchagi;
α_k.e = 42^o.
Oldingi formulaga o‘xshash yuzadan karer uzunligi aniqlanadi, pastdan karer uzunligini qabul qilish 1200 m:
L_kr = L_kr(p.n.) + 2 N_gr×ctgα_cr = 1200+2×150×1,25=1575 (m)
gde L_kr(p.n.) – pastlash bo‘yicha karer uzunligi;
L_kr(p.n.) = 1200 (m);
N_gr – p.i. joylashish chegarasi chuqurligi
N_gr = 150 (m);
α_cr – 40^o qiyalikning o‘rtacha burchagi;
ctg40^o = 1,25.
Formula bo‘yicha pastlash bo‘yicha karer perimetrini hisoblaymiz:
V_kr(p.n.) L_kr(p.n.) V_kr(p.n.) L_kr(p.n.)
R_kr(p.n.) = π[( --------- + --------- )×1,5 - √--------- × ---------- ] =
2 2 2 2
200 1200 200 1200
= 3,14 [( ------- + -------))×1,5 - √-------- × ---------] =2528 (m);
2 2 2 2
gde V_kr(p.n.) – pastlash bo‘yicha karer kengligi;
V_kr(p.n.) = 200 (m);
L_kr(p.n.) – pastlash bo‘yicha karer uzunligi;
L_kr(p.n.) = 1200 (m);
π = 3,14.
Formula bo‘yicha pastlashda karer maydonini hisoblab chiqaramiz:
S_kr(p.n.) = V_kr(p.n.)× L_kr(p.n.) = 200 × 1200 = 240000 (m²);
qayerda V_kr(p.n.) i L_kr(p.n.) – pastlash bo‘yicha karerning kengligi va uzunligi.
Olingan ma’lumotlardan kelib chiqqan holda, butun karerning kon massasi hajmini aniqlaymiz:
V_kr = S_kr(p.n.) × N_gr + 0,5× R_kr(p.n.) × (N_gr ) ² ×ctgα_cr + π/3 × (N_gr) ³ ×ctgα_cr=
= 240000×150 + 0,5 × 2800 ×(150)²×1,25 + 3,14/3 × (150)³×1,25 =80×10⁶ (m³);
qayerda S_kr(p.n.) i R_kr(p.n.) – pastlash bo‘yicha maydon va karer tubi diametri.
Formula bo‘yicha yuzini ochish hajmi:
V_ochish. = V_kr – V_p.i. = 80×10⁶ - 42×10⁶ = 38×10⁶ (m³);
O‘rtacha yuzini ochish koeffitsiyentini aniqlaymiz:
V_ochish. 38×10⁶ (m³)
K_sr = ---------- = -------------------- = 0,9 m³/m³;
V_p.i. 42×10⁶ m³.

Ochiq konchilik ishlari chegaralari va karerning tuzilishi.

200-300 mdan ko‘p bo‘lmagan chuqurlikda yuza bilan ruda jinslarining joylashishi ochiq usulda karerga ishlov berishni oldindan belgilab qo‘yiladi.

Manbalarda ochiq ishlab chiqishlar chegaralari karerlarning oldingi so‘nggi shakllari ( konturlari)dagi qurilishlar va avtomatlashtirilgan qidiruv ular asosida olib boriladi va oltinning ajratilgan zaxiralarda beriladigan baholar va korxonalarning qiymat parametrlari aniqlanadi.
Ushbu hisob kitob natijalari karerlarni keyingi loyilashtirish asosiga qo‘yilgan edi.
So‘ndirishda o‘yiq joylarning balandligi 30 metr qabul qilingan, uyilgan joylar orasidagi muxosaralovchi berma “Ochiq usulda foydali qazilmalar manbalarini ishlab chiqishda xavfsizlik qoidalari”ning 2.1.6 bandiga muvofiq bir biriga taqalgan uyiq joylar orasida vertikal bo‘yicha 1/3 dan kam bo‘lmagan masofani tashkil etadi. (10m)
Transport bermlarining kengligi avtotransport harakati intensivligiga bog‘liq katta karerlar uchun 20-25 m, kichik va o‘rtadagisi uchun 20 m ( ikki tasmali harakat)ni tashkil etadi.

Transport bermlari hisobiga 2-3⁰ga bortlar qiyaligining bosh burchaklarini ochishni hisobga olish bilan karerni qurishda vipolajivayetsya. Ushbu karerlar hajmini 5-10% oshirishga olib keladi.Ushbu intilish karerlarning 1 va 2 jadval bo‘yicha bortlarning konstruktiv parametrlari bo‘yicha qurilgan so‘nggi shakllarini yaxshi tasvirlaydi.

Ishlab chiqarish jarayonining mexanizatsiyalarining hisoblash ishlarida burg’ilash, qazish va yordamchi ishlardagi qurilmalarning ekspluatatsiyasi va ishlashi, ulardan foydalanishning effektini (samaradorligini) oshirishga qaratilgan texnik yechimlar mavjud bo’ladi.

Tanlangan mexanizatsiyalarni asoslashda quyidagi faktorlarga e’tibor qaratiladi:

1. 
   Burg’ilash qurilmasi tanlanishi dolota turiga, zaboyga ta’sir qilish usuli va tezligiga, skvajina diametri va chuqurligiga bog’liq.
   

Burg`ilash uskunasini tanlashning asosiy parametrlaridan biri tog` jinslarini burg`ilanuvchanlik ko`rsatkichidir va u V.V Rjevskiyning emperik formulasi orqali topiladi.

П_б = 0,07(σ_сж + σ_сд) + 0,7γ,
yoki
П_б ­­= 0,085 σ_сж
Foydali qazilma uchun;
П_б ­­= 0.085*100=8.5
σ_сж=10*f=10*10=100
Qoplama tog` jinslari uchun:
П<sub>б</sub> ­­= 0.085*160=13.6
σ<sub>сж</sub>=10*f=10*16=160
bu yerda: σ<sub>сж</sub> - 34-450 MPa σ<sub>сд</sub> -0,01-75 MN/m<sup>2</sup> – tog’ jinslarining siqilishga va siljishga mustahkamligi chegaraviy qiymatlari.
Ishlab chiqarish amaliyoti ko’rsatkichlaridan kelib chiqib, sharoshkali burg’ilash stanoklari texnik burg’ilash tezligining o’rtacha qiymatlari tog’ jinslarining M.M. Protodyakonov shkalasi bo’yicha qattiqlik koeffitsienti f ga bog’liq bo’ladi va quyidagi miqdorlarni tashkil etadi: f=6-16 bo’lsa - D<sub>1</sub>=0,2 m, n<sub>в</sub>=160-80 min<sup>-1</sup> va Р<sub>ос</sub>=0,12-0,22 MN bo’lganda v<sub>б.т</sub>=0,34-0,13 m/min, tashkil etadi; D<sub>1</sub>=0,25 m, n<sub>в</sub>=81 min<sup>-1</sup> va Р<sub>ос</sub>=0,18-0,3 MN bo’lganda v<sub>б.т</sub>= 0,32-0,1 m/min , tashkil etadi ; f=6-20 bo’lsa, D<sub>1</sub>=0,32 m, n<sub>в</sub>=80 min<sup>-1</sup> va Р<sub>ос</sub>=0,45-0,55 MN bo’lganda, v<sub>б.т</sub>=0,29-0,15 m/min ni tashkil etadi.
Tog` jinslarini burg`ilanuvchanlik ko`rsatkichi mexanik burg`ilash usulida 5 ta sinfga bo`linadi:
I sinf –yingil burg`ilanuvchanlik (П<sub>б</sub> ­­= 1÷5)­­­; II-sinf o`rta burg`ilanuvchanlik (П<sub>б</sub> ­­= 5,1÷10)­­­; III sinf – qiyin burg`ilanuvchanlik (П_б ­­= 10,1÷15)­­­; IV sinf –o`rta qiyin burg`ilanuvchanlik (П_б ­­= 15,1÷20)­­­; V sinf –uta qiyin burg`ilanuvchanlik (П<sub>б</sub> ­­= 20,1÷25)­­­;tog` jinslarini ko`rsatkichlari П<sub>б</sub> > 25 bo`lganda kategoriyadan tashqari xisoblanadi.
Burg’ilash stanoklarini tanlashning ikkinchi asosiy ko’rsatkichi bu skvajina diametrini D (м), tanlashdan iboratdir. Skvajina diametrini aniqlash formulasi: