Fuad İskəndərov
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
görə Mak-Mossen və komissiya qoşunların tərxis olunması haqqında təlimatı Andronikə çatdırmalı, onun hərbi hisssələrinin Yevlaxa daşınması, orada isə ləğv olunduqdan sonra dəmiryolu ilə Ermənistana ötürülmələri, qaçqınlann bu yazda öz vətənlərinə göndərilmələri üçün lazımi sərancamlar verməlidirlər; Şuşaya gedən iki erməni nümayəndəsi isə onlara hərtərəfli köməklik göstərməli idi. Komissiyanın ardınca isə X.Sultanovun general- qubernator təyin edilməsi 1919-cu il aprelin 3-də polkovnik Şatelvortun bəyanatı ilə müttəfiqlərin komandanlığı tərəfindən rəsmən tanındı və təsdiq edildi. Vəzifəsinin icrasına başlayarkən X. Sultanovun ilk gördüyü işlərdən biri xalqa müraciət edərək onlan yeni yaranmış və ərazinin idarəedilməsi məsələlərini yoluna qoyacaq bir qurumun rəhbəri kimi onlan məlumatlandırması olur. Aşağıdakı arxiv sənədi bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Həmin sənəd “Müvəqqəti general-qubernator X.P.Sultanovun Zəngəzur, Şuşa, Cəvanşir və Cəbrayıl qəzalannm əhalisinə müraciəti (11 fevral 1919-cu il)” adlanır. Tarixi dəyərini nəzərə alaraq onu olduğu kimi oxuculara çatdırırıq: “Azərbaycan hökumətinin yanvar ayı qərarı ilə Zəngəzur, Şuşa, Cəvanşir və Cəbrayıl qəzaları xüsusi general-qubemator- luğa ayrılmışdır. Bu fövqəladə tədbirlər fövqəladə vəziyyətdən irəli gəlmişdir: Azərbaycanın təqribən yarasında - onun ən yaxşı hissəsi - 4 qəza - artıq bir ilə yaxındır ki, anarxiya ucbatından dağılır. Şəxsi firavanlığı yüksək idael sayan məsuliyyətsiz elementlərin rəhbərliyi altında olan bandalar diyarı viranə qoyur; kəndləri yandırır, əhalini qırır, on minlərlə ynrdsuz-yuvasız qadın və uşaq qaçqın düşmüşdür, yuxanda göstərilən elementlər milli ədavət yayırlar. Əhalidən ümumi siyasi vəziyyət gizlədilir. Bu şəxslər öz şəxsi mənafelərini güdür, öz cəhdlərini partiya ideya forması donuna salırlar. Öz həyatını xalqa xidmətə sərf etmiş ictimai xadim kimi mən milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hamıya eyni münasibət göstərməyi, ciddi ədalət və qanunçuluq mövqeyində dayanmağı hakimiyyətin borcu sayıram. Azərbaycanın müstəqil 104 liyi, ərazi toxunulmazlığı, şəxsiyyətin ciddi məs’uliyyəti və əmlak toxunulmazlığı - diyarın həyatı bu əsaslar üzərində qurulacaqdır. ... General-qubernatorluğun ərazisindəki rayonlarda yeganə hakimiyyət general-qubernatorun şəxsində Azərbaycan hökumətinə məxsusdur və hamı ona tabe olmağa borcludur. Qayda-qanunun hər hansı şəkildə pozulması, anarxiyaya aparan hər hansı hərəkətin kim tərəfindən törədilməsindən asılı olmayaraq, qanunun bütün qüvvəsi ilə fövqəladə mühafizəyə əsasən məhkəməyə verilməklə qarşısı almacaqdar. Qanun qarşısında hamı bərabərdir. Bununla yanaşı qaçqınlara ərzaq, tibbi köməklik göstərilməsi üçün geniş tədbirlər görülür. Kasıbların ehtiyaclan mənim qəlbimə yaxındır, mənim qapılarım hər vaxt hər kəsin ehtiyac və şikayətini eşitmək üçün açıqdır. Dərindən inanıram ki, öz maraqlarını hər şeydən üstün tutanlar istisna olmaqla hamı sülh, fırəvanhq və dinc yanaşı yaşamaq arzulayır. Əhalinin mənə olan inamına ... və general-qubernatora verilən səlahiyyətlərdən istifadə edərək mənə həvalə olunmuş müvəqqəti general-qubematorluğun ərazisində. Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarında qayda-qanun, sakitlik və xoş münasibət yarada biləcəyəm. Müvəqqəti general-qubernator X. b. Sultanov” (“Azərbaycan” qəzeti, 11 fevral 1919-cu il). General-qubernatorluğun yaradılması və onun idarəçiliyi məsələsi general Tomsonun Ermənistan hökumətinin üzvləri ilə İrəvanda 1919-cu il martın 28-də və aprelin 6-da keçirilən müşavirələrdə ermənilər tərəfindən bir daha qaldırıldı. Birinci müşavirədə Ermənistan rəhbərliyi Tomsona verdiyi məktubda Qarabağın dağlıq hissəsinin Ararat Respublikasının aynimaz tərkib hissəsini təşkil etməsi fikrini təkrarlayaraq, vilayətin idarəçiliyinin əhalinin iradəsinə uyğun olaraq Milli Şuranın əlində qalması, bu işə nəzarətin isə ingilislər tərəfindən həyata keçirilməsi şərtlərini irəli sürdü. İkinci müşavirədə Xatisyan doktor Sultanovun general- qubernator təyin edilməsinə kəskin etirazını bildirdikdə Tomson onun namizədliyini diplomatcasma müdafiə edərək demişdi: “Sultanov ingilis zabiti Mak-Mossenə tabe olacaqdır”. 105 Uzunsürən müzakirə və mübahisələrdən sonra ingilislər nəhayət ki, bu məsələdə güzəştsiz mövqe tutaraq ermənilərdən müttəfiqlərin komandanlığının qərarlarına tabe olmağı, Qarabağda və Zəngəzurda ADR-in hakimiyyətini tanımağı tələb etdilər. Zəngəzurda yaranmış ağır vəziyyət, xüsusilə də qaçqınlar problemi Azərbaycan parlamentinin 1919-cu il yanvann 16-da keçirilən iclasında bir daha müzakirə olundu. Qəza rəisləri və ictimai xadimlərinin X.Sultanovun sədrliyi ilə 1919-cu il fevralın 15, 16 və 17-də keçirilən ümumbölgə müşavirəsində Zəngəzurda indiyədək 166 kəndin dağıdılması, onların əhalisinin 30 faizinin məhv edilməsi qeyd olunaraq, Andronikin silahlı dəstəsinin tərkibi barədə məlumatlar verilməklə onun mahaldan çıxarılması məsələsi qətiyyətlə qoyuldu. Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il martın 26-da bu məsələ ilə əlaqədar keçirilən iclasında Daxili İşlər nazirinin Qarabağa dair mə’ruzəsi müzakirə edildi. Azərbaycan ordusu 1-ci piyada diviziyasının komandiri ADR-in hərbi nazirinə “Andronikin dəstəsində siyasi vəziyyət və əhval-ruhiyyə haqqında” raportunda Qarabağ general- qubernatorundan aldığı 1919-cu il 28 fevral tarixli məlumata əsasən yazırdı ki, Andranikin dəstəsi 1300 nəfər piyadadan, 500 at və artilleriyadan ibarətdir. X.Sultanov ADR DİN-nin 1919-cu il 9 aprel tarixli teleqramına özünün 13 aprel 1919-cu il cavabında bildirirdi ki, o, hələ Bakıda ikən Britaniya missiyasından Andranikin Gorusdan getməsi və Sisyanda olmasına dair məlumat almışdır. Həmin vaxtlarda X. Sultanov həmçinin idarə etdiyi general- qubematorluğun hüdudlarında vəziyyət və oradakı milli ordu hissələrinin statusu, onunla hərbi hakimiyyət arasındakı münasibətlərin xarakteri ilə bağlı Azərbaycan hökuməti qarşısında müəyyən məsələlər qaldırmışdı.0,1919-cu il aprelin 2-də Nazirlər Şurasının sədrinə məktubunda yazırdı: “Belə ağır anda general- qubematorluğun hüdudlannda tam siyasi məsuliyyət daşıdığı halda hərbi hissələrin onun hakimiyyətinə tabe olmaması, bir tərəfdən, mahalda ikihakimiyyətlilik yaradır, digər tərəfdən də general- qubematom lazım gəldikdə silahlı qüvvədən əməli surətdə istifadə 106 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|