G abduraxmanova

Trichomonas
) - trixom onadoz kasalligini qo‘z- 
g ‘atuvchilari bo‘lib, uch tum i o cz ichiga oladi: 1. Ichak trixomonadasi - 
Trichomonas hominis;
2. Q in trixomonadasi - 
Trichomonas vaginalis
;
3. OgMz trixom onadasi - 
Trichomonas tenax.
Ichak trixomonadasi 
odam ning y o cgcon ichagida parazitlik qiladi. Q in trixomonadasi esa ayol 
va erkaklam ing siydik va jinsiy yoMlarida uchraydi.
Trixom onadalam ing tanasi oval shaklida boMib, orqa qismi ingich- 
kalashib ketgan. Uzunligi 5 -1 0 mkm (ichak trixomonadasi) dan 15-30 
mkm gacha (qin trixom onadasi) boMadi (8-rasm).
Oldingi qism ida sharsimon yadrosi joylashgan boMib, yadro oldida 
blefaroplast yotadi. Barcha xivchinlilar sinfi vakillari singari trixom o­
nadalam ing harakat organoidlariga xivchinlari kiradi. Xivchinlarining 
soni 4—5 ta boMib, ulardan bittasi toMqinsimon parda bo'ylab orqaga 
qayrilgan. Sitoplazmasida hazm qiluvchi vakuolalari bor. Trixomonada- 
ning tanasi bo‘ylab uzunasiga ketgan tayanch o ‘zak aksostil joylashgan, 
cheti bo‘ylab toMqinlanuvchi m em brana (parda) yotadi.
Q in trixom onadasi va ogMz trixom onadasining toMqinlanuvchi 
membranasi qisqa boMadi.
Trixom onadalar ikki usul bilan oziqlanadi, y a ’ni oziq m oddalam i 
tananing butun yuzasi bilan shim adi (osm atik usulda) yoki hujayra 
og‘z i - sitostom orqali (qam rab olish usuli bilan). Lekin hozirga qadar 
qin 
trixom onadasining 
sitostomi 
aniqlanmagan. 
Trixomonadalar 
uzunasiga boMinish (m itoz) yoMi bilan jinssiz ko‘payadi. Sistalar hosil 
qilishi 
aniqlanmagan. 
Ichak 
trixomonadasi 
odamlarda 
xavfli 
kasalliklami keltirib chiqarm aydi, lekin kolit (ich qotish) kasalini 
tezlashtiradi.
Ichak trixom onadasi ifloslangan ovqat yoki suv orqali yuqadi. 
Ichak trixomonadasiga tashxis q o cyish uchun m ikroskop ostida bemor 
axlatini tekshirib, vegetativ shakllari aniqlanadi.
72

---

8-rasm . Ic h a k trix o m o n ad asi -
Trichomonas hominis:
1-oldingi xivchinlari; 2-toclqinlanuvchi membrana; 3-xivchinlaming 
bazal tanachasi; 4-parabazal tana; 5-sitostom; 6-yadro; 7-fibriIla;
8-sitoplazmadagi vakulolalar; 9-tayanch oczak aksostil;
10-orqa xivchini.
Qin trixomonadasi erkak va ayollam ing siydik-tanosil yoMlarida 
parazitlik qilib, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilm aslik natijasida 
va jinsiy aloqa vaqtida yuqadi. U shbu parazit barcha davlatlarda uch­
raydi. Ular erkak va ayollam ing siydik yoMlarida uchraydi. Kasallanish 
ayollarda 20 -4 0 %, erkaklarda esa 15 % ni tashkil qiladi. Tashxis 
qocyish uchun bem om ing siydik va jinsiy yoMIaridan surtma olinib, 
mikroskop ostida tekshiriladi.
OgMz trixomonadasining patogenlik xususiyati aniqlanmagan, le­
kin ogMz bo‘shligM va tish kasalliklari (gingvit, paradontoz, tish kari- 
yesi bilan kasallangan bemorlar) odamlarda ko‘proq uchrab turadi. 
Shuning uchun stomatologiya shifoxonalarida ogMz trixomonadasini 
aniqlash usullariga alohida e ’tibor berish lozim.
Trichomonos foetus
- qoramol qin trixomonadasi, u noksimon 
shaklga eg a boMib, qoramollar orasida qochirish paytida kasal buqalar 
yoki ifloslangan qochirish asboblari orqali tarqaladi. Bu kasallik tufayli 
ko‘pchilik sigirlar qisir qoladi yoki bola tashlaydi.
73

---

A P IK O M P L E K S L A R (A P IC O M P L E X A ) T IP I
Bu tipga 5000 g a yaqin tur kirib, ulam ing hammasi umurtqasiz va 
umurtqali hayvonlarda, shu jum ladan, odam larning turli ichki organ- 
larida parazitlik qilib hayot kechiradi. Shunga ko‘ra, ulam ing rivoj­
lanishi murakkablashgan boMib, har xil m uhit sharoitda yashashga, 
xo‘jayinlarini almashtirib turish, jinssiz va jinsiy yoM bilan kocpayish 
kabi yangi xususiyatlar vujudga kelgan. U lam ing harakatlanish orga- 
noidlari, qisqaruvchi va ovqat hazm qiluvchi vakuolalari rivojlanmagan, 
himoya qobigMga o*ralib spora hosil qiladi.
Apikom plekslar tipi 2 ta, ya’ni Perkinseylar (Perkinsea) va Spora- 
lilar (Sporozoea) sinflariga ajratiladi.
Apikomplekslar tipidan sporalilar sinfiga kiruvchi vakillari mah- 
suldor hayvonlarda va odamlarda parazitlik qilib ogMr kasalliklami 
keltirib chiqaradi. Shuning uchun asosan ushbu sin f vakillari to ‘g‘risida 
keng m a’lumotlat beriladi. Sporalilar sinfi o ‘z navbatida gregarinalar 
(Gregarinida) va koksidiyalar (Coccidiom orpha) turkum lariga boMina­
di.
G re g a rin a la r tu rk u m i vakillari to ‘g ‘risida talabalarga «Umurtqa- 
sizlar zoologiyasi» o‘quv predmetidan dars oMilganda kerakli m a’lumot­
lar beriladi. Shuning bilan bir qatorda gregarinalar m ahsuldor hayvonlar 
va odam lar organizm ida parazitlik qilmaydi. Shu sababli bu turkum 
vakillari tobg ‘risida to ‘xtalishni lozim topmadik.
K o k sid iy alar tu rk u m i o ‘z navbatida bir nechta kenja turkum larga 
boMinadi: L Eym eriyasim onlar (Eim eriina) kenja turkumi. 2. Qon spora­
lilar (Haemosporina) kenja turkum i. 3. Piroplazm idalar (Piroplasm ida) 
kenja turkumi.
Eym eriyasim onlar (Eim eriina) kenja turkum ining vakillari asosan 
umurtqali hayvonlar organlarining ichak epiteliya hujayralari ichida, 
ya’ni ichak va jigarda parazitlik qiladi. Deyarli har bir eym eriya turi 
faqat m a’lum bir tur hayvonda parazitlik qiladi. Voyaga yetgan eyme- 
riyalar harakatsiz boMadi.
Cho‘zinchoq duk shaklidagi yosh sporozoit va merozoitlari faol 
harakat qiladi. Eym eriyalam ing ko‘payishida jinsiy va jin ssiz bo‘gMn- 
larni to ‘g ‘ri gallanishi xarakterlidir. Q oram ol, qo‘y, echki, quyon va 
parrandalarda asosan, Eim eria urugMning turlari parazitlik qiladi. Eime-
74

---

riyalam ing rivojlanishi murakkab, barcha hayvonlarda bir xil boMib, 
uchta rivojlanish davrini (shizogoniya, gametogeniya va sporogoniya 
davrlarini) o‘taydi. Quyida quyon organizmi ichki epiteliya hujayralari 
ichida, ya’ni ichagi va jigarida parazitlik qiluvchi eymeriya (Eimeria 
magna)ning rivojlanish sikli bayon qilingan (9-rasm).
Bunda shizogoniya va gametogoniya davrlari ning rivojlanishi 
xo*jayinlari ichki organlarida (endogen davri), sporogoniya davrining 
rivojlanishi esa tashqi muhitda (ekzogen davri) o ‘tadi.
Shizogoniya, ya’ni jinssiz ko‘payish davri va jinsiy ko‘payish 
xosjay in organizmida ketadi. Mahsuldor hayvonlar, jum ladan, quyonlar 
oziq-ovqat yoki suv bilan birga koksidiya oosistalarini yutib yuboradi. 
Oosista ichida 4 ta spora va har bir spora ichida 2 tadan sporozoitlar 
boMadi. Quyon ichida oosistaning qobigM erib ketib, sporalam ing po4sti 
yoriladi va ulardan duksimon ko‘rinishdagi harakatchan sporozoitlar 
chiqadi.
Sporozoitlar tezlikda epitelial hujayralarga kirib oladi va yuma- 
loqlanib, o ‘sib hajmi kattalashadi hamda yadrosi bir nechtaga (8-60) 
boMinadi. Yadrolar soniga qarab sitoplazma ham o ‘shanchaga boMinadi 
va yangi avlod, ya’ni merozoitlar shakllanadi.
M erozoitlar epiteliy hujayralaridan ichak bo‘shligMga chiqib 
qaytadan sogMom epitelial hujayralarga kirib oladi va yana jinssiz yoM 
bilan ikkinchi generatsiyani hosil qiladi. Shunday usulda jinssiz ko‘pa- 
yish 4 -5 marta takrorlangandan so‘ng, merozoitlardan jinsiy hujayralar 
(gametaiar) hosil boMa boshlaydi.
Gametogoniya (jinsiy yoM bilan ko‘payish davri) davrida epitelial 
hujayralarga kirib oladi va yana (jinssiz) bir guruh merozoitlardan 
makro va mikrogametositlar hosil boMadi. Keyinchalik har qaysi 
makrogametositdan bitta magrogameta va har qaysi mikrogametositdan 
esa kichkina, uzunchoq shaklli, bir ju ft xivchinlari boMgan bir nechta 
harakatchan mikrogametalar hosil boMadi. M ikrogametalar epiteliya 
hujayralardan ichak bo‘shligMga chiqib, hujayralardagi kam harakatchan 
makrogametalar bilan qocshiladi va natijada, zigota hosil boMadi. Zigota 
qobiqqa o ‘ralib oosistaga aylanadi va ichak bo‘shligMga chiqadi.
Sporogoniya davrida koksidiyalaming oosistalari faqat kislorodli 
muhitda rivojlanadi. Shu sababli, oosista xo‘jayin tezagi bilan tashqi 
muhitga chiqadi. Oosistaning ikki qavatli po‘sti himoya vazifasini baja­
radi.
75

---

9-rasm . E y m eriy a avlodiga k iru v ch i - E im e ria m agna tu rin in g
riv o jlan ish sikli:
I-shizogoniyaning birinchi avlodi, 11-shizogoniyaning ikkinchi avlodi, 
Ш-shizogoniyaning uchinchi avlodi, IV-gametogoniya, V-sporogoniya:
1-sporozoitlar; 2-bir yadroli shizont; 3-ko‘p yadroli shizont; 4-mero- 
zoitlaming hosil boMishi; 5-merozoitlar; 6-m akrogam etalam ing 
rivojlanishi; 7-m ikrogam etalam ing rivojlanishi; 8-oosista; 9-10-spo- 
roblastlaming hosil bollishi; 11-sporalaming hosil boMishi; 12-to‘rtta 
sporali yetilgan oosista(har bir sporada ikkitadan sporozoit bor).
Qulay sharoitda oosista rivojlana boshlaydi. Dastlab yadrolar 4 
taga boMinadi, m a’lum vaqtdan keyin sitoplazm a ham yadrolar soniga 
qarab 4 ga boMinadi va oosistada sporoblastlar shakllanadi. Keyinchalik 
sporoblastlardan sporalar, sporalar ichida esa 2 tadan sporozoitlar hosil 
boMadi. Shunday qilib, sporogoniyada har bir oosistada 4 ta spora va 8 ta 
sporozoit voyaga yetadi. O osista ana shu davrda yuqumli (invaziyali) 
boMib qoladi. Bunday invaziyali oosistalar hayvonlarning ichagiga tush-
76

---

ganda sporalardan va oosistadan sporozoitlar chiqadi ham da rivojlanish 
yana qaytadan boshlanadi.
Eymeriyasimonlaming 10 dan ortiq turi qoramollarda, 10 ga yaqin 
turi qo‘y va echkilarda, 10 ta turi quyonlarda va 8 ta turi parrandalarda 
parazitlik qilishi aniqlangan. Odamlarda ham Eim iria sardinae va 
Isospora urug£i turlari parazitlik qiladi.
Eymeriyalar eym erioz kasalligini vujudga keltiradi. Kasallangan 
hayvonlarning ishtahasi pasayadi, o ‘sishi susayadi, ich ketish, kamqon- 
lik kuzatiladi, hayvon ozadi. Hayvonlam i zich joylashtirish, binolarning 
zax boMishi, eym eriyalar uchun qulay sharoitni vujudga keltiradi. Hay­
von eymeriozi odam ga yuqmaydi. Kasallangan hayvonlami sulfami- 
lamidlar, antibiotiklar, oltingugurt, fiiratselin va boshqa preparatlar bilan 
davolash hamda zoogigiyena qoidalariga rioya qilish kerak.
M olxonalar muntazam ravishda dezinfeksiya qilinadi. X o‘jalik- 
larda mol boqish dala almashtirish bilan olib boriladi. M ollar eng 
to ‘yim!i yem-xashaklar bilan boqiladi.
Eymeriyasimonlar kenja turkum iga yana qushlar, sutemizuvchilar, 
jum ladan, odamlarning jigari, talogM, bosh miyasi, qon tomirlarida para­
zitlik qilib kasalliklar tu g ‘diruvchi toksoplazmalar urugM vakillari