G abduraxmanova

Tripanosoma brucei
(A) v a uning bo‘linish d a v rla ri (B,D,E):
1-yadro; 2-bazal tanacha; 3-to‘lqinlanuvchi membrana; 4-xivchin.
Tripanosomaning ushbu turi Markaziy Osiyo Respublikalarida, shu 
jum ladan, 0 ‘zbekistonda ham uchraydi.
Yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari baliqlar, amfibiyalar va repti- 
liyalarda ham tripanosom alam ing ayrim turlari parazitlik qiladi.
Tripanosomalardan -Leptomonas davidi turi Janubiy Amerikada 
kofe daraxti bargi to‘qim alarida parazitlik qiladi va natijada bunday 
kasallangan barglarning sargcayib to ‘kilishiga, b a ’zan qurib qolishiga 
sabab bo‘ladi.
L eyshm aniya (
Leishmania)
u ru g ‘ining vakillari ham tripanoso- 
malarga birmuncha o exshash tuzilgan, lekin ular odamning terisi va 
ichki organlarida parazitlik qiladi. Leyshmaniyalar leyshmanioz kasalli­
gini chaqiruvchi ikki xo‘jayin ishtirokida rivojlanuvchi parazit xivchin- 
lilardir. Ular odamlarda, shuningdek, itlarda, b o ‘ri va chiyabo'rilarda,
65

---

m ushuklarda, kalamush va yum ronqoziqlarda uchraydi va ularga qon 
so 6ruvchi ikki qanotli hasharotlar - iskabtopar chivinlar 
(Phlebotomus
avlodi) orqali yuqadi. Umurtqalilar qonida leyshm aniyalam ing xivchin- 
siz 
2-6
m ikron uzunlikdagi duksim on shakli uchraydi.
B archa leyshmaniyalar dermatotrop (terida yashovchi) va vistse- 
rotrop (ichki organlarda yashovchi) guruhlarga boMinadi. Shunga ko‘ra 
ular odam larda va boshqa sutem izuvchilarda teri va ichki leyshmanioz 
kasalliklarini chaqiradi.
T eri leyshmaniozini qo‘zg‘atuvchi leyshm aniyalarga Leishmania 
tropica va L. mayorlami misol keltirish mumkin. H ar ikkala tur leysh­
m aniyalar M arkaziy O siyo davlatlarida tarqalgan. 0 ‘zbekistonda esa 
ularning birinchi turi yo‘qotilgan, ikkinchi turi esa ju d a kam holatlarda 
uchrab turadi. Teri leyshmaniozi q o czg‘atuvchilari 0 ‘zbekistonda XX 
asrning 50 -6 0 - yillarida keng tarqalgan boMgan. U lar oqibatida terida 
pendin yaralari hosil boMadi, yaralar tuzalgach, ularning o‘rni abadiy 
chandiq boMib qoladi. Shu belgiga qarab odam larning teri leyshmanio- 
ziga uchraganini aniqlash mumkin.
Tabiatda leyshmaniyalam i y o w o y i kemiruvchilarda saqlanib yuri- 
shini 1939-yil akad. Ye. N.Pavlovskiy qoraqum ga qilgan ekspeditsiyasi- 
da aniqlagan va unga ko‘ra parazitlam i tabiiy o 4choqlari to‘g ‘risida 
ilm iy nazariya yaratgan.
Ular hujayra ichida parazitlik qilganidan xivchin hosil qilmaydi, 
harakatsiz boMadi. Bu parazitlar nihoyatda kichkina (3 -7 mkm), ovalsi- 
m on hujayrasida bitta yadrosi va kinetoplasti boMadi.
Tropik leyshmaniya 
(Leishmania tropica
0 yuz, qoM va oyoqlar 
terisida parazitlik qiladi (5-rasm). Teri leyshm aniozining qo‘zg ‘atuv- 
chisini rus shifokori P.F. Borovskiy birinchi m arta 1882-yilda Toshkent­
da aniqlagan. Teri leyshmaniozi M arkaziy Osiyo va Kavkaz ortida keng 
tarqalgan.
Parazit teri hujayralarida yashaydi va terida yaralar hosil qiladi. 
Kasallikning bir yil va undan ortiqroqqa cho‘ziladigan shahar yoki 
surunkali shakli (Ashxobod yarasi) va 3 -6 oy davom etadigan o‘tkir 
shakli (penda yarasi) tafovut qilinadi. Teri leyshmaniozi M arkaziy Osiyo 
xalqlari o‘rtasida yom on yara, sharq kuydirgisi yoki pashshaxo‘rda nomi 
bilan ham maMum.
M orfologik jihatdan leyshmaniyalar ikki xil shaklda: hujayra ichi­
da tashuvchilarining tanasida - xivchinsiz ham da sun’iy usulda o‘sti- 
rilganda xivchinli ko‘rinishda yashaydi.
66

---

Leyshmaniyalar hayotining xivchinli davri leptomonad davri deb 
ataladi. Visseral leyshmanioz tez-tez yoki m a’lum bir vaqtda, oralab 
isitm a chiqarish bjlan davom etadigan og‘ir kasallik hisoblanadi. 
M orfologik jihatdan leyshmaniyaning ikkala turi ham bir-biridan deyarli 
farq qilmaydi.
5- rasm . T e ri