G abduraxmanova

metatserkariy
deyiladi. A gar metatserkariyli hayvonni boshqa 
biror yirikroq hayvon oziq bilan birga yeydigan boMsa, uning tanasida 
parazit voyaga yetadi.
Lantsetsimon ikki so4rg ‘ichlisi 
(Dicrocoelium lanceatum)
ning 
tuzilishi va biologik xususiyatlari. 
Lantsetsimon ikki so (rgMchlisi ham
120

---

jig a r qurti kabi chorva m ollari va boshqa umurtqali hayvonlarda, ba’zan 
esa odam lam ing jig ar va o ‘t yo‘lIarida, o ‘t qopida parazitlik qiladi. Bu 
so'rg'ichlining tanasi jarrohlik pichoqchasi(lantset)ga o'xshaganligi 
uchun lantsetsimon ikki so‘rg‘ichlisi deb ataladi. Tanasi cho'ziq, 
uzunligi 5 -1 5 mm keladi. S o'rg'ichlari bir-biriga yaqin joylashgan. 
Tuzilishi jihatidan jig ar qurtiga o'xshasada, ayrim farqlari ham bor. 
Jumladan, ular tanasining cheti b o ‘ylab joylashgan naysimon ko'rinish- 
dagi ichaklari shoxlanmay gavdasining oxirida ko‘r o ‘sim ta bilan tugay- 
di. Yumaloq shakldagi 2 ta urug‘doni qorin so ‘rg‘ichining orqasida, 
undan keyin bir dona yum aloq tuxumdoni joylashgan.
Lantsetsimon ikki so'rg'ichlining rivojlanish siklida uchta xo'jayin 
qatnashadi. Asosiy xo'jayini har xil umurtqali hayvonlar va ba’zan 
odam, birinchi oraliq xo'jayini quruqlikda yashovchi Xeropicta avlodiga 
m ansub qorinoyoqli mollyuskalar va qo‘shimcha, ya’ni ikkinchi oraliq 
xo'jayini Form ica va Proform ica avlodlariga mansub chumolilar 
hisoblanadi (22-rasm).
l
22-rasm . L antsetsim on so ‘r g ‘ichlisi 
(Dicrocoelium lanceatum
)n in g
tuzilishi va ta ra q q iy o t sikli: 1-voyaga yetgan shakli; 2-asosiy 
xo'jayinlari; 3-tuxumi; 4-birinchi oraliq xo'jayini va 5-9-lichinkalik 
taraqqiyoti; 5-miratsidiy; 6-7-sporatsistalar; 8-serkariy; 9-serkariy 
tugunchalari; 10-ikkinchi oraliq xo'jayin-chum oli; 11-metatserkariy.
121

---

Jinsiy voyaga yetgan trem atodalar jig am in g o‘t yo‘llari va o‘t
qopiga tuxum qo'yadi. Tuxum o ‘t suyuqligi bilan 12-barmoqli ichakka 
tushib, hayvon tezagiga aralashib tashqariga chiqadi. Uning tuxum i ichi­
da yetilgan m iratsidiy boMib, u tuxum qobig‘idan tashqariga chiqolm ay- 
di va uni tuxum bilan birgalikda m ollyuska yutadi. Uning ichagida 
tuxum dan yetilgan miratsidiy jig arg a o‘tib, onalik sporotsistaga, 
keyinchalik qiz sporotsistaga, ulardan dumli serkariylar paydo boMadi. 
Serkariylar yetilgandan keyin mollyuska o'pkasiga o ‘tadi va u yerdan 
nafas yoMlariga keladi. M ollyuskaning nafas yo‘llarida serkariylar 100- 
300 nusxadan to ‘planib, shilliq tugunchalar hosil qiladi. Bu tugunchalar 
m ollyuskalam ing nafas yoMIari orqali tashqariga chiqib, o ‘sim lik va 
boshqa narsalarga yopishib qoladi.
Parazit lichinkalarining m ollyuska tanasida rivojlanishi 82 kundan 
6 oygacha davom etadi.
Ikkinchi oraliq xo‘jayini - chum oli serkariylari bor shilliq qop- 
chalam i, ya’ni to ‘plam sistalam i yeb, ularni o ‘zlariga yuqtiradi. Chumo- 
lilar organizm ida 2 6 -6 2 kundan keyin serkariylar metatserkariylarga 
aylanadi. Asosiy xo‘jayinlari (chorva mollari va boshqa um urtqali 
hayvonlar) suv va o ‘sim liklar bilan birga zararlangan chum olilarni yutib 
yuborish orqali parazitlam i o‘zlariga yuqtiradi. Odam ham xuddi shu 
y o ‘I bilan zararlanishi mumkin. Asosiy xo'jayini organizmiga o‘tgan 
metatserkariylar jigar va o ‘t yoMlarida taraqqiy etib, 1,5-3 oydan keyin 
jinsiy voyaga yetadi.
Nashtarsim on ikki so'rgMchlilar keltirib chiqaradigan kasallik 
dikrotselioz deyiladi. B u kasallik chorva m ollari o ‘rtasida deyarli ham­
ma joyda uchraydi. 0 ‘zbekistonda ham bu parazit deyarli barcha vilo- 
yatlarida (Xorazm viloyati va QoraqolpogMston Respublikasidan 
tashqari) qayd etilgan.
Respublikamizda chorva m ollam ing dikrotselioz bilan kasallanishi 
ko‘pincha tog‘ va tog'oldi m intaqalarida kuzatiladi. Chunki bu 
mintaqalaming iqlim sharoitlari oraliq xo'jayinlarning yashashi va 
ko‘payishi uchun qulaydir. Bunday joylarda katta yoshdagi q o 'y lar 
dikrotselioz bilan 93 % gacha, 1-2 yoshdagi qo‘ylar esa, - 87 % gacha 
va bir yoshgacha boMgan q o 'zilar - 66 % gacha kasallanganligi 
kuzatilgan. Birinchi oraliq xo‘jayini — m ollyuskalam ing parazit 
lichinkalari bilan zararlanish darajasi 5—5,8 
%
ni tashkil qiladi.'L ancet 
simon ikki so ‘rgMchlaming ikkinchi, y a ’ni qo‘shim cha xo‘jayini - 
chumolilaming zararlanish darajasi 2 8 -4 3 % ni tashkil qilib, ayrim 
chumolilarda m etat-serkariylar soni 250 tagacha boradi. B itta qo‘y
122

---

Jlgarklngi parazitning soni 50 mingtagacha borishi mumkin, bunday 
pnyldu kasallik ogMrlashib hayvonni hatto o ‘limga olib keladi.
Dikrotseliyning tuxumlari tashqi m uhit ta ’sirlariga ancha chidamli. 
lezak ichida boMgan tuxum hayotchanligini bir yilgacha saqlab qolishi 
mumkin. 23°C dan -50°C gacha boMgan sovuqqa bir necha soatdan bir 
kungacha chidashi mumkin. Hayvon jigarida parazitlik qiluvchi dik- 
rotscliy miqdori hayvonning yoshiga to‘g‘ri proportsional boMadi. 
Hayvon qanchalik uzoq yashasa, u shuncha ko‘proq reinvaziyaga uch- 
raydi, uning jigarida esa parazit miqdori osha boradi. Kasallik ham 
shuncha ogMr oMadi. Dikrotselliozda kasallik belgilari uncha xarakterli 
emas. Hayvon kuchli zararlanganda (10-15 ming nusxa) oriqlash, 
ko'krak sohasida shishlar paydo boMishi, ovqat hazm qilish jarayonining 
buzilishi va mahsuldorlik pasayishi, ayrim hollarda hatto oMim boMishi 
kuzatiladi.
Dikrotseliozni davolash va uning oldini olish uchun a w a lo , kasal­
langan chorva mollarni geksaxlor - paraksilol, geksixol, fevendazol, 
getolin va boshqa dorilar bilan degelmintizatsiya qilinadi. Yosh mollarni 
dikrotscliy tarqalgan yaylovlarda boqmaslik, vaqti - vaqti bilan yaylov- 
larni almashtirib turish va oraliq xo‘jayinlariga qarshi kurash chora - 
tadbirlami amalga oshirish lozim.
Dikrotseliylar fastsiolalarga nisbatan antgelmintiklarga ancha 
chidamli, shu sababli hayvonlar bir oy ichida qayta gijjasizlantiriladi.
Dikrotseliozning kuchli, tor doiradagi o‘chogMarini kuz oylarida 
shudgor qilib tashlash va donli ekinlar ekish maqsadga muvofiqdir.
Hayvonlar orasida oMim kuzatilsa, ulami bogMab boqishga оctish 
yoki yaylovlami almashtirish zarur. Bu vaqtda kasallangan hayvonlami 
davolash maqsadida majburiy gijjasizlantirish oMkaziladi. Kasallik 
belgilari qayta namoyon boMsa, gijjasizlantirish takroriy o‘tkaziladi.
Dikrotselioz bo‘yicha nosogMom boMgan xo‘jaIiklarda hayvonlar 
rejali asosda yiliga ikki marta - noyabr va dekabr - yanvar oylarida 
gijjasizlantiriladi.
Q o‘y qo‘ralari va molxonalarda maxsus go‘ng saqlaydigan joylar 
tashkil kilish va ulami dala maydonlariga faqat biotermik usulda qayta 
ishlangandan so‘ng chiqarish zarur.
P arafisto m alarn in g tuzilishi va biologik xususiyatlari.