6 ta avlod (Boophilus, Dermacentor, Haemaphisalis, Hyalomma, Ixodes,
Rhipicephaius) va 700 dan ortiq tur kiradi.
Oziqlanish darajasiga k o 'ra, ularning katta-kichikligi, gavdasining
shakli va rangi o ‘zgarib turadi. Och kanalar yassi va uzunchoq, oval
shaklida, ranglari esa och sariq, sariq-qocn g ‘ir,
qoram tir va hatto qora
tusli boMadi. Q on so ‘rib to ‘ygan urg‘ochi kanalar esa kulrang va och
sariq tusga kiradi.
Tanasining ustki qismi xitin qoplagMchi bilan qoplangan. M azkur
qoplagMch erkagining tanasini ustki tomondan boshdan-oyoq qoplagan
boMib, u dorzal qalqoncha deyiladi. U rg ‘ochilarida qalqoncha tananing
faqat oldingi uchini qoplab turadi. Shunga qarab, erkak kanalam i
urg'ochilaridan farq qilish mumkin.
Iksod kanalarriing gavdasi ikki qismdan: xartumli «boshcha -
gnatosom a va haqiqiy tana — idiosomalardan iborat. G natosom a haqiqiy
tanaga term inal tutashgan va oldingi tom onga turtib chiqib turadi.
X artum ning tarkibiy qism iga gipostom , xelitseralar va boshqa bo'gMmli
pedipalpalar kiradi. Gipostom pastki ja g ‘dan
iborat boMib, xartum
asosining o ‘rta qism idan oldinga qarab yo'nalgan. U ning yuzasi orqaga
qayrilgan tishchalar bilan qoplangan. Gipostom ning o ‘tk ir tomoni
xelitseralar bilan birga xo'jayin tanasini teshishda ishtirok etadi.
X elitseralar gipostom ning uchida joylashgan. Xelitseralar yordam ida
kana o ‘z x o ‘jayinining terisida jaro h at hosil qiladi. Pedipalpalar sezish
organlari vazifasini bajaradi. K analar u bilan xo‘jayinining teri ustini
paypaslab, xartumini qadaydigan joyni tanlaydi.
Idiosomada 4 ju ft olti bo‘gMmli oyoqlar joylashgan. H ar bir oyo-
gMning oxirgi bo‘gMmida qayrilgan bir ju ft o 'tk ir timogM bor,
ularning
asosida esa so‘rish yostiqchasi joylashgan. Q orin tom onida uchinchi ju ft
oyogM bilan bir qatorda ko‘ndalang jin siy teshigi joylashgan boMadi.
T o'rtinchi ju ft oyoqlarining asosidan har ikki tom onga stigm a - nafas
olish teshigi ochiladi.
Ko‘pgina iksod kanalarda ko'zlari boMadi. Shuningdek, ularda
maxsus hid bilish va eshitish organlari ham mavjud.
Iksod kanalarining individual rivojlanishi bir necha davrdan iborat:
tuxum, lichinka, nim fa va imago. H ar bir rivojlanish davridagi kanalar
morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlariga qarab tubdan farq qiladi.
Iksod kanalari ayrim jinsli. U lar tuxum q o 'y ib ko‘payadi. Bitta
urg'ochi kana 3 -4 m ingdan 10-17 m ingtagacha tuxum qo‘yadi. Tuxum
lari mayda, ko‘pincha oval shaklida va sariq tusli boMadi. Iksod kana
lam ing tuxum q o 'y ish faolligi va urg‘ochilarining qon so‘rishi tashqi
316
Mtulill oinllliiii bilan buvosita b o g ‘liq. F a q a t q o n
b ilan o ziq lan g an d an
h ‘Vlii|'.liu> tuxum q o 'y a d i. U rg ‘och i k a n a urugM anib, x o 'ja y in qonini
шГiHi in'yi'iiiKlait k ey in y erg a tu sh ib , tux u m larin i tu p ro q q a q o ‘y adi.
II .nil knnnlnrlning u rg ‘ochilari hayo tid a b ir m arta tuxum q o ‘yadi va
k»Vln luilok boMadi. T u x u m d a n ju d a m ay d a olti oyoqli lichinkalar
ilUqinll 11 x o 'ja y in ig a y o p ish ib , qonini s o ‘rib tu llay d i va tashqi k o ‘ri-
ni In unit kanaga o 'x s h a g a n 8 o y o q li nim fag a aylanadi. V o y ag a y etm a-
i
'
hm
lichinka ham da n im fan in g jin siy tesh ig i, lich in k alam in g
e sa nafas
tilUlt uritntiluri boM m aydi, u la r b u tu n tan asi yuzasi orqali nafas oladi.
N linlu ilnvrida esa ta n asin in g ikki y o n tom onidagi 4 ju f t oyoqlarining
yimliln loylashgan stig m a b ilan tugovchi trax ey a orqali nafas oladi.
Nlntlulm m u 'Iu m vaqtdaii k eyin o ziq lan ib to ‘ygach, y a n a tullaydi va
jtn ity viiyuc.a yetgan k an alarg a aylanadi. R ivojlanish sikli turli kanalarda
i'ii
lu w lin
oydan 3 -4 y ilg ach a davom etadi. K analar lichinka v a nim fa
iliivilnililii k o ’pincha m ay d a kem iruvchilar, hasharotxo‘rlar, qushlar va
•tiilrnllb yuruvchilar hisobiga yashaydi. Jinsiy voyaga yetgan davrida esa
y i l
Ik Imyvonlar, y a ’ni har
xil uy v a yovvoyi tuyoqlilar, it, tulki va
quyunlnrlng qoni bilan oziqlanadi. K analar h a r gal tullagandan keyin,
xn'iiiyliining qonini so ‘radi, shu vaqtda kana gavdasini qoplab olgan
мин Ыг m uncha qattiqlashadi.
Ayrim lichinkalar, och qolgan nim fa va im agolar oMlarga yopishib
luii nl,at qiladi. U lar o rq a oyoqlari bilan oMlarga yopishib oladi va oldingi
hti lull oyoqlarini yuqoriga koMarib, tebranib turadi. K analar eshitish
Mi|'iinl,iri yordam ida o ‘z x o 'ja y in i yaqinlashayotganini sezadi va unga
Imthlonadi. Bunda u oyoqlari
yordam ida teriga yopishib, xartumi bilan
let Ini teshadi.
Kanalarda o ‘z xo'jayinining qonini so ‘rish m uddati, ularning
ilvn|lanishiga qarab 3—10 kun davom etadi, Erkak kanalar urg‘ochilariga
i|iii iic.anda kamroq qon so ‘radi.
Kanalar rivojlanish davrida xilma-xil tabiiy sharoitda yashab
ijislilashi mumkin. K uzda qo‘ygan tuxum lari qishlaydi, ulardan kelgusi
yil bnhorda lichinka chiqadi. Ayrim tu r kanalar jinsiy voyaga yetganda,
KO'Jayini tanasida qishlaydi va shu organizm da rivojlanadi.
Erkak
kanalar urg'ochilariga qaraganda xo‘jayini tanasida uzoq yashaydi.
( klatda, erkak kanalar bir joydan ikkinchi joyga oMib, urg‘ochi kanalarni
l/lnydi va ulam i topib urug‘antiradi.
Kanalar rivojlanishi va oziqlanishiga ko‘ra bir, ikki va uch
Kn'Jnylnli boMadi.
317
B ir xo'jayinli kanalar rivojlanishining ham m a fazalarini yerga
tushm asdan, faqat o‘z xo‘jayini tanasida o ‘tkazadi.
B ir xo‘jayinli kanalarga Boophilus calcaratus, H yalom m a scupense
v a boshqalar kiradi (99-rasm).
Dostları ilə paylaş: