[]

454 

 

olan  əra zi   iddia larını   da  hərbi  yolla   reallaĢdırmaq niyyətində id ilə r. 

Əd.: Azərbaycan tarixi,  7 cilddə, c. 5,B.,  2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq  münasibətlər sistemində (1918-

1920-ci illə r), B., 1993. 

ZAQAFQAZĠYA  QOġ MA  XALQ  CÜMHURĠYYƏTĠ  bax  Zaqafqaziya  Demokratik  Federativ  Respublikası. 

ZAQAFQAZĠYA  MÜSƏLMANLARI - Zaqafqaziyanın islam din inə etiqad edən əhalisi. Əksəriyyəti azərbaycanlılardan 

(Azərbaycan  türklərindən)  ibarət  idi.  Ərəb  xilafət inin  7-ci  əsrdə  Cənubi  Qafqa za   yürüĢləri  burada  isla mın   yayılmasına 

səbəb olmuĢdu. 19-cu əsrin  əvvəllə rindəki Rusiya iĢğalla rınadək isla m Cənııbi Qafqazda hakim din o lmuĢdu. Bundan sonra 

vəziyyət  dəyiĢmiĢ,  çar  höku məti  müsəlman ların  hüquqlarını  ardıc ıl  və  məqsədyönlü  Ģəkildə  pozmağa,  bölgədə 

xristianlaĢdırma siyasəti yeritməyə baĢlamıĢ, Zaqafqaziya müsəlman ruhaniləri idarəsi haqq mda 1872 il 5 aprel Əsasnaməsi 

ilə   onları  nə zarətdə  saxla mağa  ça lıĢ mıĢdı.  Müsəlmanlann  üstünlük  təĢkil  etdiy i  əra zilərin  etnokonfessional  tərkibi 

ermenilərin,  rusların  və  digə r  xristian  əhalinin  hesabına  dəyiĢdirilmiĢdi.  Cənubi  Qafqazın  in zibati-əra zi  bö lgüsü  həyata 

keçirilərkən  əhalinin  konfessional  tərkib i  nəzərə  alın mamıĢdı.  Beləliklə,  Cənubi  Qafqaz  müsəlmanları  çarizmin  milli  və 

dini  zü lmünə  məruz  qalmıĢdı.  1917  il  Qafqaz  təqviminin-məlu matına  görə,  Cənubi  Qafqazda  (İnzibati-ərazi  bölgüsü 

məqa ləsində  təqdim  olunan  əra zi  vahidlə ri  ü zrə)  3,3  milyondan  çox  müs əlman  qeydiyyata  alın mıĢdı.  Əlimərdan  bəy 

TopçubaĢov  da  "Azərbaycanın  təĢəkkülü"  adlı  tədqiqatında  belə  bir  rəqəm  göstərmiĢdir.  Cənubi  Qafqaz  müsəlmanları 

inzibati vahid-ləri üzrə aĢağıdakı  kimi bö lünmüĢdü: Ba kı Ģ əhər rəisliyi  ilə birgə  Bakı quberniyasında 940248,  Ye lizavetpol 

quberniyasında 797880, Dağ ıstan vilayətində  653384, Ġrəvan quberniyasında 410149, Tiflis quberniyasında 178331,  Qars 

vilayətində  153406,  Batu m  vilayətində  86320,  Zaqatala  dairəsində  85136,  Qara  dəniz  quberniyasında  5684,  Su xu m  da i-

rəsində 3755, Kutais quberniyasında 730 nəfər. 

Rusiya  imperiyasınm  parçalan ması  və  Cənubi  Qafqazda  milli  dövlətlərin   yaradılması  Ģəraitində  qeyri-müsəlman 

əhalinin, xüsusilə ermənilərin müsəlmanlara qarĢı zo rakılıq aktları artmağa baĢladı (bax Soyqırımı, Köçürmə siyasəti). Belə 

bir Ģəraitdə Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti nəin ki ərazisi hesab etdiyi torpaqlarda (bax İnzibati-ərazi bölgüsü), həmçinin 

Cənubi Qa fqazm digər ə ra zilərində yaĢayan müsəlmanla rın ı da hüquqlarının  müdafıəçisi  kimi ç ıxıĢ etmiĢdi.  Cü mhuriyyət 

Höku məti  1919  il  avqustun  2-də  Birinci  dünya  müharibəsi  baĢlanandan  bəri  bütün  Cənubi  Qafqaz  hüdudlarında 

müsəlman lara  və  onların  əmlakına  qarĢı  yol  verilmiĢ  zorakıhq lan  təhqiq  etmək  üçün  Fövqəladə  təhqiqat  komissiyası 

yaradılması  barədə  qərar  qəbul  etmiĢdi.  Lakin  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  süqutu  bu  sahədə  nəzərdə  tutulmuĢ 

bütün planları gerçəkləĢdirməyə imkan vennədi. 

Əd.: TopçubaĢov Ə., A zərbaycanın təĢəkkülü, Azərbaycan SSR  EA -nın  Xəbərləri  (Tarix,  fəlsəfə, hüquq seriyası), 

1990,  

ZAQAFQAZĠYA  S EYMĠ  -  Cənubi  Qafqazda ali dövlət hakimiyyəti orqanı  (1918, 23 fevral-26  may). 1918  ilin 

əvvəllərində Cənubi Qafqazda vəziyyət son dərəcə mürəkkəb  id i.  Rusiyanın Almaniya ilə Brest-Litovsk sülh danıĢıqları 

boĢa  çıxdıqdan  sonra  alman-türk  qoĢunları  hücuma  keçd ilər.  Türk  qoĢunlarının  irəlilədiyin i  görən  Zaqafqaziya  Ko-

missarlığı  1918  il  fevralın  6-da  Qafqaz  cəbhəsinin  ko mandanı  Vehib   paĢaya  teleqram  göndərərək,  Türkiyə  ilə  sülh 

danıĢıqları aparmaq istədiyini bildirdi. 

Lakin  reg ionda  nüfuzu  və  güclü  hakimiyyəti  olmayan  Zaqafqaziya  ko missarlığı  tezliklə  özünü  buraxmaq  məcbu-

riyyətində  qaldı.  1918  il  fevra lın  22-də  Cənubi  Qa fqazdan  Ümu mrusiya  Müəssislər  Məclisinə  seçilmiĢ  deputatlarının 

yığıncağında Zaqafqaziya seyminin yarad ılması və yerli hakimiyyətin bu orqana verilməsi haqqında qərar qəbul olundu. 

Fevralın  23-də  üç  əsas  partiya  fraksiyasının  nü mayəndələrindən  ibarət  Zaqafqaziya  sey mi  ö z  iĢinə  baĢladı.  Sey mdə 

Gü rcüstandan  sosial-demokratlar  (menĢeviklər)  -32  nəfər,  Azərbaycandan  müsavatçılar  və  onlara  qoĢulmuĢ  bitərəf 

demokratlar  -  30  nəfər,  erməni  "DaĢnaksutyun"  partiyası  -  27  nəfər  deputat  iĢtirak  ed ird i.  Bundan  əlavə,  Müsəlman 

Sosialist  Bloku  7  nəfə r,  Rusiyada  müsəlmanlıq  fra ksiyası  ("Ġttihad")  3  nəfər,  menĢevik-hü mmətçilər  part iyası  4  nəfər 

deputatla, hə mçin in sosialist-inqilabçılar (eserlər), milli de mo kratla r, Erməni Xa lq A zadlıq Part iyası, tə msil o lunmuĢdular. 

Zaqafqaziya  sey mində  A zərbaycan  siyasi 

partiyalarının  44  nümayendəsi  var  id i  (bax 

Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Frak siyasi). 

Qafqa z  cəbhəsində  vəziyyət  və  Cənubi 

Qafqazm 

müstəqilliy inin 

elan 

edilməsi 

məsələ ləri  seymin  fəaliyyətində  mühüm  yer 

tuturdu. 

Cənubi  Qa fqazı  müstəqil  dövlət  elan  

etmədən seym bu regionu beynəlxa lq hüququn 

subyekti  kimi  təqdim  edə  və  de məli,  xaric i 

dövlətlərlə  sülh  bağlamaq  səlahiyyətinə  də 

ma lik ola b ilmə zdi. 

Zaqafqaziya  seymi  Tü rkiyə  ilə  sülh 

danıĢıqlarına  hazırlaĢdığı  vaxt  Brestdə  Rusiya 

ilə   Almaniya  a rasında  separat  müqavilə 

imzalandı. Onun bir Ģərtinə görə, Ərdəhan,  

 

 

 

 

---