[]

449 

 

dikləri təhlü kələ rlə  qarĢılaĢırdı. Ġyunun 5-də keçirilən parla ment ic lasında Denikinin könüllü orduları ilə  bağlı məsələ 

təkrarən  mü za kirə  olundu.  Den ikin  təhlükəsi  ilə  bağlı  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku məti  Dövlət  Müdqfıə 

Komitəsinin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi.  Yusifbəylin in 1919 ilin dekabrında özünün təĢkil etdiyi  ikinci höku mət  

kabinəsi 1920  ilin  mart ına kimi fəa liyyət göstərdi. Yusifbəylin in baĢ nazir olduğu dövrdə Azərbaycan xalqının tarixində ən 

mühü m hadisə 1920 il yanvarın 11 -də Azərbaycanın istiqlaliyyətinin böyük dövlətlər tərəfindən defakto tanınması oldu. Bu  

münasibətlə yanvarın 14-də  Yu-ifbəyli A zərbaycan xalq ına mü raciət etdi. Müraciətdə deyilirdi: "Azərbaycanın müstəqilliyi 

Böyük  Avropa  millətlərinin  Ali  Şurası  tərəfindən  yekdilliklə  tanınmışdır.  Azərbaycanın  Qərb  xalqları  ailəsinin 

tamhüquqlu  üzvlüyünə  daxil  olması  onun  tarixində  ən  işıqlı  gündiir.  Bu  gündən  onun  mənəvi  qüvvələrinin  yeni 

çiçəklənmə dövrü başlanır. Hökumət inanır ki, bütün vətəndaşlar yenidən hər hansı bir maneə və təhlükə yaranarsa belə, 

azad və müstəqil Vətənin xoşbəxtliyini təmin etmək üç ün birləşəcəklər. Yaşasın müstəqil Azərbaycan xalqı!" Bak ı Dövlət 

Universitetinin  yaradılması,  100  nəfə rə  ya xın  a zə rbaycanlı  gəncin  Avropanın  mü xtə lif  ali  mə ktəblərinə  göndərilməsi, 

torpaq  islahatları  haqqında  qanun  layihəsinin  hazırlan ması,  savadsızlıqla  mübarizə  kurslarının   açılması,  məktəb  dərs-

liklərinin ha zırlan ması və nəĢrinə baĢlanılması da Yusifbəyli höku mət i dövrünün mühü m hadis ələri sırasındadır. Yusifbəyli 

hökumətin in  qəbul  etdiyi  son  qərarlardan  biri  hərb i  ordenlərin,  milli  himn in,  dövlət  gerbi  və  möhürü  layihələrinin  

hazırlan ması haqqında 1920 il 30 yanvar tarixli qərar id i. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hökuməti öz p lanlarını a xıra qədər həyata keçirə bilmədi. Diplomatik ə laqə yaratmaq 

haqqmda Azərbaycan hökumətinin bütün təkliflərini cavabsız qoyan sovet Rusiyası tərəfındən təhlükənin artdığı və iĢğal üçün 

zə min hazırlayan daxili qüvvələrin fəallaĢdığı Ģəraitdə Yusifbəylin in baĢçılıq etdiyi 2-ci höku mət 1920 il martın  30-da istefa 

verməyə məcbur o ldu. Mə mməd Həsən Hacınskinin yeni höku mət (6-c ı kabinə) təĢkil et mək cəhdi uğursuzluqla nəticələndi. 

Aprelin sonlarında sovet Rusiyasının beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına tapdalayan hərbi müdaxiləsi və 11 -ci Qırmızı 

ordu hissələrinin qanlı döyüĢ əməliyyatları nəticəsində Paris Sülh Konfransının (1919-20) iĢtirakç ısı olan  dövlətlər tərəfındən 

tanınmıĢ müstəqil Azərbaycan dövləti - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti aradan qald ırıld ı və onun ərazisi iĢğal olundu.  

---

450 

 

Bakının  11  -ci  Qırmızı  ordu  tərəfindən  iĢğalından sonra təqibdən yaxa  qurtarmaq  məqsədilə  Ģəhəri  tərk  edən  Yu-

sifbəyli yolda faciə li surətdə qətlə yetirildi. 

Əd.: A zərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5,  B., 2001;  P a Ģ a y ev  A., AçılmamıĢ səhifələrin  izi ilə,  B., 2001;  Ġ s ay ev  Ə., 

Cü mhuriyyətin Gəncə səhifələri, "Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti" kitabında, B., 1998; Ə liy e v   M., Nəsib bəy Yusifbəyli, 

"Azərbaycan Demo krat ik Respublikası. A zər-baycan Hö ku məti 1918-1920" kitabında, B., 1990. 

YUS ĠFZADƏ  Ağaəli  Cəlal  oğlu  (1.1.1900,  ġuĢa  -  ?)  -A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  xüsusi 

qərarına  (ba x  Xaricə  təhsil  almağa  göndərilən  azərbaycanlı  tələbələr  haqqında qərar)  əsasən,  dövlət  hesabına  ali  təhsil 

almaq üçün xaricə göndərilmiĢ tələbələrdən b iri. ġuĢa realnı məktəbini bitirmiĢdi. Parlamentin   1919  il  1  sentyabr tarixli 

qərarına  əsasən,  təhsilin i  te xnika  sahəsində davam  etdirmə k  üçün  Mülxu z  polite xnik  mə ktəbinə  (Fransa)  göndərilmiĢdir. 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  xa ricdə  dövlət  hesabına  təhsil  alan  a zərbaycanlı  tələbələrin  maddi 

vəziyyətini,  təhsilin  gediĢini  və  mə iĢət  məsələ lərini  öyrənmə k  üçün  1921-22  illərdə  Xalq  ko missarları  Sovetinin  sədri 

Nəriman  Nərimanovun  tapĢırığı  ilə  xaricə  eza m  olunmuĢ  xüsusi  nümayəndənin  hesabatında  onun  təhsilini  uğurla  davam 

etdirməsi və 1922 ilin sentyabrında bitirəcəyi göstərilirdi.  

YÜZBAġOV  Ġs mayıl  Qafur  oğlu  (?-?)-  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  

xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) və 

özünün  xalq  maarifı  nazirinə  müraciətinə  əsasən,  dövlət  hesabına  ali  təhsil  almaq  üçün  xaricə 

göndərilməsi  nəzərdə  tutulmuĢ  tələbələrdən  biri.  Xarkov  Te xnolog iya  institutunun  mexanika 

Ģöbəsində 12 semestr oxu muĢ, lakin  maddi çətinlik üzündən təhsilini yarımçıq buraxmağa  məc-

bur  olmuĢdu.  1919  il  oktyabrın  25-də  Xalq  Maarifi  Nazirliyi  ona  təhsilini  baĢa  vurmaq  üçün 

Xarkova  qədər  3  min  rubl  yol  pulu  və  12000  aylıq  xə rclik  ayırmıĢdı.  Parla mentin  1919  il  1 

sentyabr  tarixli  qəra rı  ilə  adı  Rusiyaya  göndəriləcək  tələbələrin  siyahısına  salın mıĢdı.  La kin  

VətəndaĢ  müharibəsi  ilə  ə laqədar  yaran mıĢ  mürə kkəb  vəziyyətdə  oraya  tələbə  göndərmək  baĢ 

tutmamıĢdır.  

---

451 

 

 

 

 

 

 

ZAKASPĠ  HÖKUMƏ TĠ  -  Ok tyabr  çevrilişindən  (1917)  sonra  Mərkəzi  Asiyada 

yaradılmıĢ  höku mət.  1918  il  iyulun  11-də  AĢqabadda  Zakaspi  vilayətinin   Müvəqqəti  Ġcraiyyə  Ko mitəsi  -  Zakaspi 

Müvəqqəti  Hökuməti  təĢkil  edild i.  Höku mətin  sədri  eser  F.A.Funtikov  seçild i.  Ġyulun  21-də  Zakaspi  vilayəti  ərazisində 

eser-menĢevik tətil  ko mitələrinin diktaturası qurulmuĢdu. Zakaspi hökuməti sovet hakimiyyətinə və bolĢeviklərə qa rĢı qəti 

mübarizə  xətti  yeridirdi.  Zakaspi  hökumətinin  1918  il  avqustun  19-da  Ġrandakı  ingilis  qüvvələrinin  nümayəndəsi  ilə 

bağladığı müqaviləyə əsasən. bölgəyə ingilis-amerikan hərbçiləri yeridildi. Bu  qüvvələrin yardımı ilə Qınnızı ordu hissələri 

məğlubiyyətə uğradıldı, Mərvdə bolĢeviklərin yaratdığı Türküstan Xalq Respublikası a radan qaldırıldı. 

Zakaspi  höku məti  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  ilə  münasibətlər  qurmağa  çalıĢırdı.  Cü mhuriyyət 

hökuməti 1919 il fevralın 12-də Zakaspi höku məti ilə əlaqə yaradıb, danıĢıq lara g irmək barədə müvafıq  nazirliklərə tapĢırıq 

verdi.  Hə min  il  apre lin  2-də  AĢqabadda Azərbaycan  konsulluğu  açıldı.  1919  ilin  yayında  Zakaspi hökumətinin  də  Bakıda 

konsulluğu fəaliyyətə baĢladı. 

1919  ilin   oktyabrında  Qırrmzı  ordunun  hücumu  nəticəsində  Zakaspi  höku məti  süqut  etdi.  Onun  Azərbaycan  kon-

sulluğu  Denikin  könüllü  ordusunun  Bakıdakı  nü mayəndəliyinə  b iriəĢdirildi.  Zakaspi  höku mətinin  ü zvləri  bolĢevik 

təqiblərindən ya xa qurtarmaq üçün Ġraqa və Əfqanıstana mühacirət etdilə r. 

Əd.:  Иностранная военная и нтервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Документы и  

материалы,  т.1-2,  Алма-Ата,  1963-1964;  A3ep6aiuı;KaHCKaa  JteMOKpaTHıecKaa  Pecny6jiHKa  (1913-1920). 

BHcniHaa ııojiHTHKa uoKyMeHTbi 

H 

MaTepnajib i), E., 1998. 

ZAQAFQAZĠYA çar  Rusiyasında, sonralar  isə SSRĠ-də Qafqazın cənubuna verilən ad.  Böyük Qafqaın  BaĢ  Qaf-

qaznyaxud  Suayırıc ı  silsiləsindən  cənubda  yerləĢir.  Ça r  Rusiyasının  iĢğalçılıq  siyas əti  nəticəsində  ġima li  Qa fqaz 

torpaqlarının  zəbt  edilməsi  ilə   rus  dilində  "Predkavka zye"  (Ön  Qafqa z)  anlayıĢı  iĢlən məyə  baĢladı.  Buna  uyğun  olaraq, 

Cənubi Qafqaz "Zakavkazye" (Arxa Qafqa z, yəni "Qafqazın a rxası") adlandırıldı. Türk mənçay müqaviləsilə (1828) Conubi 

Qafqazm  iĢğalı baĢa çatdırıldıqdan sonrakı ilk dövrlərdə Peterburqda bu region haqqında nəĢr olunan ədəbiyyatlarda (1836 

ildoki dörd hissəli icmal və s.) "za Kavkaz" Ģəklində yazıldığ ı halda. "Za" və "Kav kaz"  tədricən b itiĢik yazılmağa baĢlayır. 

Çar höku məti 1828 ildən Zaqafqaziyanın   siyasi   quruluĢunda   və   inzibati-ərazi bölgüsündə dəfələrlə dəyiĢiklik etmiĢdi. 

Bölgədə  iki  dəfə  (1844-83;  1905-17)  caniĢin lik  sistemi  tətbiq  edilmiĢ,  ya  da  o,  mərkəzə  tabe  olunmuĢdu.  Müvəqqəti 

hökumət  isə  burada  Xüsusi  Zaqafqaziya  Ko mitəsi  (rusca  Osobıy  Zakavkazskiy  Ko mitet  -  Ozako m)  yaratmıĢdı.  Oktyabr 

çevriliĢindən  (1917)  sonra  Zaqafqaziya  Rusiyamn   hakimiyyətindən  çıxmıĢdı.  Bu  ərəfədə  Zaqafqaziya  on  iki  in zibati 

vahiddən ibarət idi: 1)  Bakı quberniyası; 2) Ba kı Ģ əhər rəisliy i; 3)  Batum vilayəti; 4)  Dağıstan vilayəti; 5)  Ye lizavetpol qu-

berniyası; 6) Zaqatala dairəsi; 7) Qars vilayəti; 8)  Kutaisi quberniyası; 9)  Su xu m dairəsi;  10)  Tiflis quberniyası:  11)  Qara 

dəniz quberniyası; 12) Ġrəvan quberniyası.  Onun ü mu mi sahəsi 214693,7 k v.verst  idi.  Bu, bütövlükdə,  Qafqa z ə ra zisin in 

59,4% -ni  təĢkil  ed ird i  (ba x  İnzibati-ərazi  bölgüsü).  1917  ilin   noyabr-1918  ilin  may  aylarında  burada  Zaqafqaziya 

komissarlığı,  sonra  Zaqafqaziya  Demokratik  Federativ  Respublikası  (ZDFR)  elan  ed ilmiĢ,  Zaqafqaziya  seymi  fəaliyyət 

göstərmiĢdi.  1918  il  mayın  26-da  ZDFR  parçalan mıĢ,  seym  buraxılmıĢ,  Gürcüstan,  Azərbaycan  və  Ermən istan 

respublikaları  yaradılmıĢdı.  Vaxtilə  çar  höku məti  tərəfindən  həyata  keçirilən   in zibati-ərazi  bölgüsü  siyasətinin  ağır 

nəticələri  məh z bu dövrdə bütün kəskinliyi ilə ortaya çıxmıĢdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Ġrəvanı ermənilərə gü zəĢtə 

getmiĢ, ərazisin i 99908,87 kv.verst (mübahisəsiz və mübahisəlilərlə birlikdə) elan etmiĢdi. 1918 ildə ərazi məsələsi üstündə 

Ermənistanla  Gürcüstan  arasında  müharibə  baĢ  vermiĢdi.  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin,  sonra  isə  Ermənistan  və 

Gü rcüstan respublikalarının süqutu ilə Zaqafqaziyada sovet hakimiyyəti qurulmuĢdu. Azərbaycan SSR-in ərazisi 86,6 min, 

Gü rcüstan  ərazisi  69,7  min,  Ermənistan  ərazisi  isə  29,8  min  kv.km  müəyyənləĢdirilmiĢdi.  Zaqafqaziya  anlay ıĢı  sovet 

dövründə də geniĢ tətbiq edilmiĢdi. 1922-36  illərdə Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (ZSFSR)  fəaliyyət 

göstərmiĢdi.  ZSFSR-in  ləğvindən  sonra  da  bölgənin  hərbi-iqtisadi  vahid  kimi  saxlan ması  (Zaqafqaziya  dəmir  yolu, 

Zaqafqaziya  hərbi  dairəsi  və  s.)  siyasəti  davam  etdirilmiĢdi.  SSRĠ-nin  dağılması  ilə   (1991)  bölgədə  vəziyyət  yenidən 

dəyiĢmiĢdir.  Ha zırda  Zaqafqaziya anlay ıĢı,  əsasən, Rusiya impe riyası və sovet dövrü  hadisələri  ilə  əlaqədar  olaraq tarixi-

coğrafı  ad  kimi  iĢlədilir.  Müasir  terminologiyada  həmin  ərazi  coğrafı  mövqeyinə  görə  Cənubi  Qafqaz  (Transqafqaz) 

adlandırılır. 

Əd.: A zərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.4-7, B., 2000-2003;  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---