[]

453 

 

 

Xüsusi  Zaqafqaziya komitəsi (XZK)  ilə  müqayisədə  Zaqafqaziya  Ko missarlığı  müstəqilliyə  doğru  daha  bir  addım 

atdı.  Lakin  onun  icra  orqanları  Cənubi  Qafqazda  vəziyyəti  sabitləĢdirmək  üçün  gücsüz  idi.  Regionun  hər  üç  milləti  və 

onların siyasi part iyaları  ko missarlıqda tə msil olunduğundan onlar öz  milli fraksiyalarını yaratdılar. Noyabrda Məhəmməd 

Əmin  Rəsulzadənin  rəhbərliy i  ilə Azərbaycan Milli  Fraksiyası təsis edildi.  Ko missarlığın qəbul edəcəyi qərarlar əvvəlcə 

fraksiyaların iclaslarında mü zakirə olunur, sonra qəti qərar çıxarılırdı. 

Müəssislər  məclisinə  qədər  özünü  Cənubi  Qafqazın  müvəqqəti  hakimiyyət  orqam  elan  etmiĢ  bu  hökumət  Birinci 

dünya  müharibəsi  ilə  və  daxili  ziddiyyətlərlə  əlaqədar,  regionun  ərazi  bütövlüyünü  qoruyub saxlamağı  xarici  siyasətinin 

baĢhca  vəzifəsi  kimi  qarĢıya  qoymuĢdu.  Komissarlıq  yaranandan  iki  həftə  sonra  Müəssislər  məclisinə  seçkilər  keçirild i. 

Nəticədə, gürcü menĢevikləri  11,  müsavatçılar 10, daĢnaklar  9,  müs əlman sosialist bloku 2, bolĢevik, eser və ittihadçıla rın  

hərəsi 1 yer  ə ldə etdilər.  Seçkilərin gediĢində Azə rbaycan türklə rin in böyük ə ksəriyyətinin "Müsa-vat" partiyasımn   milli 

ərazi  mu xtariyyəti  ideyasını  müdafiə  etdikləri  aydm  oldu.  Lakin  Ko missarlığın  xarici  siyasətinə  münasibətdə  milli 

fraksiyalar arasında ilk gündən fıkir ayrılığı  mövcud idi və bu, sonralar daha da dərinləĢdi. Müsəlman fraksiyası ayrı-ayrı 

dövlətlərlə əlaqə məsələsində hökumətin tam müstəqilliy ini elan edən bəyannamə qəbul olun masım zəruri sayırdı. 

Almaniya  ilə  sovet  Rusiyası  arasında hərbi  əməliyyatlarını  dayandırılmasına  dair  barıĢıq bağlandığı üçün  Qafqaz  cəb-

həsində  də  1917  il  dekabrın  5  (18)-də  Ərzincanda  Zaqafqaziya  Komissarlığı  ilə  Türkiyə  arasında  banĢıq  haqqında  saziĢ 

imzalandı.  BanĢıq  müqaviləsinin  imzalan ması  ilə  rus  qoĢunları  Qafqaz  cəbhəsindən  geri  çəkilməyə  baĢladı.  Əslində  isə, 

Rusiya üçün bu cəbhə dağıldı. Ko missarlığın ordusu, demək olar  ki,  mövcud deyildi. Zafqaziya Ko missarlığı rus ordusunun 

Qafqazda qalasından narahat idi. Rus ordusunda bolĢevik təbliğatının güclənməsi ko missarlıq üçün təhlükə törədə bilərdi. Ona 

görə  də  1917  il  dekabrın  19-da  ko missarlıq  Qafqazdakı  rus  ordusunun  buraxılması  haqqında  əmr  verdi.  Əmrə  əsasən, 

Qafqazdakı  hərbi  hissələr yalnız  milli  korpuslar  halında saxlanıhrdı.  Ennəni  və  gürcü  milli  ordu  hissələrinin  yaradılması  bir 

qədər  asan  oldu,  çünki  Qafqa z  cəbhəsində  ermənilər  rus  ordusunun  tərkibində  könüllü   hərbi  dəstələr  adı  ilə  fəaliyyət 

göstərirdilər.  Yarandığı  gündən  avantürist  və  qatı  millətçi  dairələrin  rəhbərlik  etdiyi  17  minlik  erməni  hərbi  hissələri 

Azərbaycan  əhalisinə  qarĢı  terror  ə mə liyyatına  baĢladılar.  Bu  təhlükənin  qarĢısını  almaq  üçün  Azərbaycan  ordusunun 

yaranması zərurəti meydana çıxmıĢdı. Zaqafqaziya seyminin üzvü Aslan bəy Səfıkürdski qeyd edirdi ki, "Transqafqazda kiçik 

qardaslar  olan  ermənilər  və  gürcülər  silahlandırdıqları  halda,  böyiik  qardaş  olan  müsəlmanlara  silah  verilmədi". 

Zaqafqaziya Komissarlığında ikili standartlar təkcə silahlı qüvvələrin yaradılmasında deyil, digər məsələlərdə də ö zünü biiruzə  

verird i. 1918 il fevralın 10-da  Zaqafqaziya seymi ya radıldı. Cənubi Qafqa zdan Rusiya Müəssislər məc lisinə seçilmiĢ bütün 

siyasi  partiyaların  nü mayəndələri  Sey mdə  təmsil  olundular.  Zaqafqaziya  seyminin  yaradılması  ilə  Cənubi  Qafqazda 

cərəyan edın siyasi hadisələrin ağ ırlıq mırkə zi ko missarlıqdan onun üzərinə keçdi. 1918 il ma rtın  26-da  Sey m Zaqafqa ziya  

Ko missarlığını ləğv etdi. 

Əd.:  Azərbaycan  tarixi,  7  cilldə,  c.5.  B.,  2001;  Nəsibzadə  N.,  Azərbaycan  Demokratik  Respublikası,  B.,  1990; 

Həsənov  C,  Azərbaycan  beynəlxa lq  münasibətlər  sistemində  (1918-1920-ci  illər),  B..  1993;  Ġsgəndərov  A.,  Azərbaycan 

Xalq Cü mhuriyyoti, B.. 2003;  

ZAQAFQAZĠYA KONFRANS I - üç Cənubi Qafqaz respublikası - A zərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında 

konfrans  (1919,  may).  1918  il  may ın  28-də  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  yaradıldıqdan  sonra  ölkənin  xarici  siyasəti 

qarĢısında duran ciddi  məsələlərdən biri qonĢu dövlətlərlə  mehriban əlaqələr yaratmaq,  müəyyən  məsələlərə  münasibətdə 

Qafqa z hə mrəy liy inə nail olmaq id i. Azərbaycan Parla mentin in Dağ ıstan, Gürcüstan və Ermənistana göndərdiyi müraciətdə 

deyilirdi: "Qafqaz elə bir vəziyyət qarşısındadır ki, bu ərazi üzərində qurulmuş olan cümhuriyyətlər müqabil dostluq və 

həmrəylik yapmadan yaşaya bilməzlər!". Bütün Qafqazı hədələyən ağ və qırmızı  Rusiya bu münasibətlərin yaradılmasın ı 

daha da zəruriləĢdirird i. 

Dağh Respublikasın ın Den ikin in könüllü ordusu tərəfındən iĢğal olun ması A zərbaycanı və Gürcüstanın ciddi Ģəkildə 

narahat  edirdi.  1919  ilin  yazında  ġimali  Qafqazda  cərəyan  edən  hadisələr  bu  respublikaların  ö zləri  üçün  də  gözlənilməz 

nəticələr  verə  b ilə rdi.  Məhz  buna  görə  də  1919  ilin  mayında  çağırılmıĢ  Zaqafqa ziya   konfransında  bir  ço x  məsolələrlə 

bərabər,  Den ikin  təhlükəsi  də  müza kirə  ed ild i.  Konfransdakı  e rmən i  nü mayəndələri  Denikin  könüllülə rinə  ö z 

münasibətlərini birbaĢa bild irməkdən yayındılar.  Lakin Ģimaldan gələn  təhlükə Azərbaycan və  Gürcüstanı eyni dərəcədə 

narahat etdiyi üçün onlar bu  məsələdə həmrəy olduqlarını bildirdilər. Fətəli  xan  Xoyski  konfransda çıxıĢ edərək,  könüllü 

ordunun ġimali Qafqazın  Dağlı Xalqları Ġttifaqı  Respublikası  ərazisinin,  xüsusən Dağıstanın Azərbaycan üçün bilavasitə 

təhlükə  yaradan  iĢğalına  qarĢı  etira z  bildirməyi  tə ləb  etdi.  Azərbaycan  nümayəndəliy inin  təkidi  ilə  konfrans  ġimali 

Qafqazın  iĢğalın ı öz müqəddəratını təyin etmiĢ xalqların ı ərazisinin  Den ikin  könüllü ordusu tərəfindən iĢğalı kimi p isləyən 

qətnamə  qəbul  etdi.  Qətna mədə  bu  qüvvələrin  bütün  Cənubi  Qafqa z  respublika larının  müs təqilliyinə  bilavasitə  təhlükə 

törətdiyi də qeyd olunurdu. 

Ermənilərin  mövqeyinə gəldikdə isə, bunun bir səbəbi onlarm sərhəd zo lağından uzaqda yerləĢməsi  ilə bağlı  idisə, 

digər  səbəbi  ermən ilə rlə  könüllü  ordu  arasında  gizli  saziĢ  olmasından  irəli  gəlirdi.  Bu  saziĢə  əsasən,  könüllü  ordu 

Azərbaycana  və  Gürcüstana  hücum  edəcəyi  halda,  ermən ilə r  onlara  kö mə k  göstərməli  idi.  Ermən ilər  bu  hücum  za manı 

Azərbaycana və Gürcüstana 

 

 

 

 

 

 

 

---