00i11az titul(1-7)

196 
 
 
 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, implikasiya  və  ekvivalentlik əməllərini üç əsas 
əməl vasitəsilə ifadə etmək mümkündür. Belə ki, implikasiya ilə inkar və dizyunk-
siya, ekvivalentlik ilə inkar, dizyunksiya və konyuksiya arasında aşağıdakı eyniliklər 
doğrudur: 
A 
 B = ??????  B 
A 
 B = (??????  B)  (??????  A) 
 
Məntiqi əməllərin çoxluqlar üzərindəki əməllər şəklində ifadəsi 
 
 
 
Adi  cəbrdə  olduğu  kimi,  məntiq  cəbrinin  də  əsas  qanunları  vardır.  Bu  qanun-
lardan istifadə etməklə məntiqi ifadələr üzərində eynilik çevirmələri aparmaq, eləcə 
də mürəkkəb məntiqi ifadələri sadələşdirmək olur. 
 
Məntiq cəbrinin əsas qanunları 
Qanun 
VƏYA üçün 
VƏ üçün 
Yerdəyişmə 
x 
 y = y  x 
x 
 y = y  x  
Qruplaşdırma 
x 
 (y  z) = (x  y)  z 
x 
 (y  z) = (x  y)  z 
Paylama 
x 
 (y  z) = x  y  x  z  
x 
 (y  z) = (x  y)  (x  z) 
De Morqan 
??????  ?????? = ??????  ?????? 
?????? ?????? = ??????  ??????  
Eyni güc  
x 
 x = x  
x 
 x = x  
Udma 
x 
 (x  y) = x  
x 
 (x  y) = x  
Yapışdırma 
(x 
 y)  (??????   y) = y  
(x 
 y)  (??????  y) = y  
Tamamlayıcı 
x 
 ??????  = 1  
x 
 ??????  = 0  
Təsirsiz element 
x 
 0 = x  
x 
 1 = x  
Yoxedici
 
x 
 1 = 1  
x 
 0 = 0  
İkiqat inkar 
??????̿  = x 
 
Nümunə. 
Uyğun qanunları tətbiq etməklə A 
 A  ??????  ??????
  
  ??????  ??????
 
  ifadəsini sadə-
ləşdirək. 
 
A 
 ??????  ??????  ??????  ??????
 
  = A 
 ??????  ??????  A  ?????? = (A  ??????)  ??????  (1  A) = 1  ?????? = 1. 
 
 
 
 
B
A
A 
+ 
B
A
B
A 
· 
B
A
 
A
 
B
A
A 

B
B
 
A
 
A 
 
B
 
  LAYİHƏ

---

 
 
197 
 
 
 
Layihəl
ər üç
ün 
yardımçı 
ma
teri
alla
r
 
 
K
OMPÜTERİN MƏNTİQİ ƏSASLARI
 
 
Kompüterdə  ikilik  say  sistemindən  istifadə  edildiyini  bilirsiniz.  İkilik  sistemin 
seçilməsi  bu  sistemdə  cəmi  iki  rəqəmin  olması  ilə  bağlıdır,  çünki  bu  iki  rəqəmi 
texniki vasitələrin (məsələn: elektrik cərəyanı və ya işıq şüasının) köməyi ilə asanca 
"kodlaşdırmaq" olur. İkilik say sisteminin 0 rəqəmi cərəyanın (şüanın) keçmədiyini, 
1  rəqəmi  isə  cərəyanın  (şüanın)  keçdiyini  göstərə  bilər.  Rəqəmlərin  bu  qayda  ilə 
təqdim olunması zamanı ədədlər üzərindəki əməlləri cərəyanın və ya işığın açılması 
(yandırılması)  və  bağlanmasının  (söndürülməsi)  uyğun  kombinasiyaları  vasitəsilə 
yerinə  yetirilir.  Ona  görə  də  istənilən  elektron  hesablama  maşınını  bir-biri  ilə 
birləşdirilmiş elektrik (və ya işıq) açarlarının yığını kimi təsəvvür etmək olar. 
İki elektrik açarını dövrəyə iki üsulla qoşmağın mümkünlüyünü fizika fənnindən 
bilirsiniz.  
 
 
Birinci variant ardıcıl birləşmə, ikinci isə paralel birləşmə adlanır. Aydındır ki, 
birinci halda yalnız hər iki açar qapandıqda dövrədən cərəyan keçir (lampa yanır). 
İkinci halda isə dövrədən cərəyanın keçməsi (lampanın yanması) üçün, heç olmasa, 
bir açarın qapalı olması kifayətdir. 
 
  
Belə  konstruksiyalara  qapı  və  ya  ventil  (gate)  deyilir.  Birinci  qapı  yalnız  və 
yalnız həm birinci, həm də ikinci açar qapandıqda lampanı yandırdığından bu qapı 
məntiqi vurma (konyuksiya) əməli kimi işləyir. Ona görə də belə qapı VƏ qapısı 
D 
  LAYİHƏ

---

198 
 
 
 
(AND  gate)  və  ya  VƏ  sxemi  adlanır.  İkinci  qapı  ya  birinci,  ya  da  ikinci  açar 
qapandıqda  lampanı  yandırdığından  bu  qapıya  VƏYA  qapısı  (OR  gate)  və  ya 
VƏYA sxemi deyilir.  
Daha bir növ qapı ilə tanış olaq: bu qapının girişinə 1 qiyməti verildikdə çıxışında 
0 qiyməti və əksinə, girişə 0 verildikdə çıxışda 1 alınır.
 Bu qapı məntiqi inkar əməli 
kimi işlədiyindən  həmin qapını DEYİL  qapısı  (NOT  gate) və  ya  DEYİL sxemi 
adlandırırlar.  
Bu üç növ qapı şərti olaraq belə göstərilir: 
 
VƏ qapısı 
VƏYA qapısı 
DEYİL qapısı 
 
 
 
 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bütün  qapıların  bir  çıxışı  olsa  da,  VƏ  və  VƏYA 
qapılarının ikidən artıq (adətən, ikidən səkkizədək) girişi ola bilər. Məntiqi əməllər 
kimi, qapıların da iş prinsipini doğruluq cədvəlləri şəklində göstərmək olar; məsələn, 
VƏ qapısının doğruluq cədvəli belə olacaq: 
 
AND (VƏ) qapısının doğruluq cədvəli 
1-ci giriş 
2-ci giriş 
Çıxış 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
 
VƏ, VƏYA və DEYİL elektron sxemləri kompüterin məntiqi elementləridir. İndi 
kompüterin başqa məntiqi elementləri –  trigger və summator ilə tanış olaq. 
Trigger ikilik kodun bir mərtəbəsini yadda saxlamaq üçün tətbiq olunan elektron 
sxemdir.  Triggerin  iki  dayanıqlı  vəziyyəti  olur:  onlardan  biri ikilik  1-ə,  o  biri isə 
ikilik 0-a uyğundur. 
Ən  geniş  yayılmış  trigger  növü  RS-triggerdir  (burada  S  və  R  uyğun  olaraq 
ingiliscə set və reset sözlərini bildirir). Onu şərti olaraq belə işarə edirlər:    
 
Bu triggerin iki simmetrik girişi (R və S) və iki simmetrik çıxışı var (Q və Q). S 
və R girişlərinin hər birinə qısamüddətli impulslar şəklində (
) giriş siqnalları 
verilə  bilər.  Girişdə  impulsun  olmasını  1,  olmamasını  isə  0  kimi  qəbul  edək. 
 
 
 
 
R
S
Q
Q
  LAYİHƏ

---