0f11aztitul(1-7)

32 
 
 Maqnit sahəsi – verilən hesablama sisteminə nəzərən maqnit sahəsinin induk-
siyası  sıfırdan fərqli (
??????⃗
0), elektrik sahəsinin intensivliyi isə sıfır olan (??????⃗ = 0) 
elektromaqnit sahəsidir.  
Maqnit sahəsində hərəkət edən yüklü zərrəciyə Lorens qüvvəsi təsir edir: 
?????? = ????????????

 ????????????????????????.           (1) 
Lorens qüvvəsinin istiqaməti zərrəciyin hərəkət sürətinə perpendikulyar olduğun-
dan (
??????⃗

 

⃗) bu qüvvə iş görmür: A = 0. Bu səbəbdən Lorens qüvvəsi nə zərrəciyin 
sürətini və impulsunun modulunu, nə də kinetik enerjisini dəyişə bilmir.  O yalnız 
zərrəciyin hərəkət istiqamətini dəyişir.  Zamana  görə  dəyişməyən  bircins  maqnit 
sahəsində yüklü zərrəciyin hərəkət tənliyi (

≪ ?????? şərti ilə) Nyutonun II qanununa 
əsasən belə yazılır: 
???????????? = |??????|??????

 ????????????????????????.          (2) 
Zərrəcik maqnit qüvvə xətlərinə perpendikulyar istiqamətdə (

⃗

??????⃗ ) sahəyə daxil ol-
duqda ona maksimal Lorens qüvvəsi təsir edir (
?????????????????? 90° = 1): 
??????
= |??????|??????

 . 
Bu halda zərrəciyin hərəkət tənliyi: 
???????????? = |??????|??????

 .                    (3) 
Lorens  qüvvəsi  zərrəciyə  mərkəzəqaçma  təcili  verərək 
(
??????⃗

 

⃗ olduğundan) onu radiusu R olan çevrə üzrə hərə-
kət etdirir 
(b)
:  
?????? =

??????
. 
Beləliklə, zərrəciyin hərəkət tənliyi üçün alarıq:   
??????

??????
= |??????|??????

.      (4)  
(4)-dən zərrəciyin dövr etdiyi çevrənin radiusunun asılı olduğu kəmiyyətləri müəy-
yən etmək olar: 
?????? =
??????

|??????|??????
=
??????
|??????|??????
=
2????????????
|??????|??????
.        (5) 
Burada 
?????? və ?????? − uyğun olaraq zərrəciyin impulsunun modulu və kinetik enerjisidir. 

 Maqnit sahəsində yüklü zərrəciyin “cızdığı” çevrənin radiusu onun hərəkət sür-
ətinin (impulsunun) modulu ilə düz, maqnit induksiya vektorunun modulu ilə  tərs 
mütənasibdir. 
Zərrəciyin çevrə üzrə dövretmə periodu isə onun kütləsindən, yükünün miqdarın-
dan və maqnit sahə induksiyasının modulundan asılıdır: 
?????? =
2????????????

=
2????????????
|??????|??????
.         (6) 
 
(b) 
  LAYİHƏ

---

33 
 
 
Yükün işarəsini təyin edin 
Məsələ 2. 
Yüklü zərrəcik müəyyən sürətlə induksiya vektoruna 
perpendikulyar  istiqamətdə  bircins  maqnit  sahəsinə 
daxil olur (induksiya vektoru şəkil müstəvisindən mü-
şahidəçiyə perpendikulyardır). Maqnit induksiyasının 
modulu 4 Tl-dır. Zərrəcik maqnit sahəsinin təsiri ilə 
radiusu 0,5 m olan çevrə üzrə saat əqrəbi hərəkətinin 
əksi istiqamətində dövr etməyə başlayır. Zərrəcik bir 
tam dövrə 0,01 san vaxt sərf edərsə, onun:  
a) yükünün işarəsini təyin edin;  
b) xüsusi yükünü (zərrəciyin yükünün kütləsinə 
nisbəti) təyin edin.
 
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Lorens qüvvəsinin 
təsiri ilə çevrə üzrə 
dövr edən zərrəciyin 
yükünün işarəsini 
necə təyin etmək olar? 
 Zərrəciyin xüsusi 
yükünü hansı düsturdan 
təyin etmək olar?
 
 
Zərrəciyin kütləsini təyin etmək məqsədi ilə istifa-
də olunan cihaz “Kütlə spektroqrafı” adlanır. Onun 
iş  prinsipi  belədir:  cihazın  vakuum  kamerası  bir-
cins maqnit sahəsində yerləşdirilir (onun induksiya 
vektoru  şəkil  müstəvisindən  perpendikulyardır). 
Elektrik  sahəsi  ilə  sürətləndirilən  yüklü  zərrəcik 
maqnit sahəsində qövs cızaraq fotolövhə üzərində 
iz qoyur 
(c)
. İzə görə qövsün radiusu ölçülür. Bu 
isə yükü məlum olan zərrəciyin kütləsini dəqiqliklə 
hesablamağa imkan verir. 
 Radius və zərrəciyin yükünün miqdarı məlumdursa, onun kütləsi necə təyin edilir? 
 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
Verilən təsvirlərə əsasən  məsələlər qurun və onları həll edin. 
 
 
 
 
 
 
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
“Lorens qüvvəsi” anlayışının xəritəsini qurun.
 
 
 
 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
(c)
  Sürətləndirici 
gərginlik yaradan 
element 
 
Nasos
 
Zərrəcikləri 
işıqlandıran mənbə
 
??????⃗
??????⃗
 
??????⃗ 
??????⃗
??????⃗

⃗

⃗ 
??????⃗
??????⃗
??????⃗
?????? 
??????
??????
??????
??????
??????
??????
  LAYİHƏ

---

34 
 
1.7. MAQNİT SAHƏSİNİN CƏRƏYANLI NAQİLƏ TƏSİRİ.  AMPER QÜVVƏSİ 
 
Cərəyanın yaratdığı maqnit sahəsinin induksiya vektorunun istiqamətini 
 sağ yivli burğu qaydası ilə təyin etmək əlverişlidir: burğunun irəliləmə 
 hərəkəti naqildəki cərəyan istiqamətində olarsa, onun dəstəyinin fırlanma 
istiqaməti bu cərəyanın yaratdığı maqnit induksiyası vektorunun istiqamətini göstərəcəkdir 
(1)
. Dairəvi 
cərəyanın da maqnit induksiyasının istiqamətini sağ yivli burğu qaydası ilə təyin etmək olur: burğunun 
dəstəyini dairəvi cərəyan istiqamətində burduqda burğunun irəliləmə hərəkətinin istiqaməti dairəvi 
cərəyanın daxilində maqnit sahəsinin induksiyasının istiqamətini göstərəcəkdir 
(2)
. 

 Cərəyanlı naqil bircins maqnit sahə-
sində yerləşərsə, ona təsir edən Amper 
qüvvəsinin modulu cərəyan  şiddəti, 
maqnit induksiyasının modulu, naqilin 
uzunluğu və  cərəyanın istiqaməti ilə 
maqnit induksiya vektoru arasındakı 
bucağın sinusu hasilinə bərabərdir: 
?????? = ??????????????????????????????????????????. 
Amper qüvvəsinin istiqaməti sol əl 
qaydası ilə təyin edilir: sol əli maqnit 
sahəsində elə yerləşdirmək lazımdır 
ki, maqnit induksiya xətləri ovuca per-
pendikulyar daxil olsun və uzadılmış 
dörd barmaq cərəyanın istiqamətində 
yönəlsin. Bu zaman 90° bucaq qədər 
açılan baş barmaq cərəyanlı naqilə 
təsir edən Amper qüvvəsinin istiqamə-
tini göstərir.
 
 

 
XIX əsrin əvvəllərində 
Yerin 
elektromaqnetizm nəzəriyyəsinin 
banilərindən biri olan alman riyaziyyatçısı və fiziki Karl Fridrix 
Qauss  (1777–1855)  “Qauss  topu”  adlandırılan  elektromaqnit 
topunun nəzəriyyəsini verir. Topun iş prinsipi cərəyanlı sarğacla 
dəmir  mərminin  (sabit  maqnitin)  qarşılıqlı  təsirinə  əsaslanır. 
Şəkildə  Qauss  topunun  modeli  və  iş  prinsipinin  sxemi  təsvir 
edilmişdir 
(a)
.  
 Qauss topunun iş 
prinsipi hansı 
fiziki hadisəyə 
əsaslanır?
 
 Onu 
şərh edə 
bilərsinizmi? 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
??????⃗ 
 
(1) 
(2) 
??????
Mərmi
Cərəyan mənbəyinə
 
Sarğaclar
 
(a)
 
Maqnit sahəsi
Cərəyan mənbəyinə
 
  LAYİHƏ

---