0f11aztitul(1-7)

136 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
İş vərəqində “İnterfe-
rensiya hadisəsi” mövzusunda esse yazın. 
LAYİHƏ.
“İnterferensiyanın tətbiqləri” 
mövzusunda referat hazırlayın
.
 
 
 
 
3.12. DALĞALARIN DİFRAKSİYASI. İŞIĞIN DİFRAKSİYASI 
 
 İşıq şüası – işıq enerjisinin yayıldığı xətdir.  
İşıq şüaları paralel, divergent (haçalanan) və konvergent (yaxın-
laşan) ola bilir. Çox böyük uzaqlıqda yerləşən mənbələrdən, mə-
sələn, Günəş və ulduzlardan Yer səthinə düşən işıq paralel işıq 
şüaları qəbul edilir.  
 İşıq vakuumda və bircins mühitdə düz xətt boyunca yayılır. 
 Bircins mühit – bütün həcmi boyu eyni fiziki xassəyə malik olan mühitdir.   
Cisimlərin kölgələrinin alınması işığın düz xətt boyunca yayılmasının nəticəsidir. 
 
 

 
Təbiətin qoynunda gəzintidə olduqda, yəqin ki, hörüm-
çək toruna diqqət yetirmisiniz. Bəzən o, spektr rəngləri 
ilə diqqəti özünə cəlb edir.  
 Hörümçək torunda 
ağ işığın spektrinin 
alınmasını  işığın 
hansı xassəsi ilə 
izah edərdiniz?  
 Mənzərənin işığın 
dalğa təbiəti ilə nə 
əlaqəsi ola bilər?
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika –  7 və 10
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Koherent  dalğalar  nəyə  deyilir?  Koherent  işıq  dalğaları  necə 
alınır? 
 
 
 
2 
Monoxromatik  şüanın  iki  dalğası 
∆ = 0,3

  yollar  fərqi  ilə 
fəzanın müəyyən nöqtəsində interferensiya edir.  Bu dalğaların 
fazalar fərqini təyin edin.  
 
 
 
3 
 ə  mənbələrindən ekrana koherent 
ağ  işıq  dalğaları  düşür.  Ekranda  mü-
şahidə olunan hansı interferensiya mən-
zərəsi necə olar? Bu mənzərə hansı his-
sədə daha parlaq olar? Niyə? 
 
 
 
4 
İki koherent dalğanın yollar fərqi
∆ = 5

 olan nöqtədə alınan 
interferensiyanın maksimum tərtibini hesablayın.  
 
 
 
S
1
 
S
2
 
d 
0
x
B
t
Ekran
  LAYİHƏ

---

137 
 
 
 
Dalğa səthi və dalğa cəbhəsi. 
İxtiyari növ dalğanın müxtəlif mühitlərdə yayılma 
qanunauyğunluğu  universal  xarakterə  malikdir.  Məsələn,  durğun  su  səthinə  düşən 
damcının düşmə nöqtəsində yaratdığı rəqslər zaman keç-
dikcə  bütün  istiqamətlərə  eyni  sürətlə  yayılaraq  mühitin 
müəyyən hissəsini əhatə edir 
(b)
. Zaman keçdikcə dalğa 
yayılmaqda davam edərək su səthinin daha çox hissəsini 
həyəcanlandırır. Deməli, dalğa yayılarkən su səthi (mühit) 
dalğanın yayıldığı və hələ yayılmadığı iki hissədən ibarət 
olur. Verilmiş anda bu hissələri bir-birindən ayıran təmas 
xətti dalğa səthidir.    
 Dalğa səthi – verilmiş anda dalğaların çatdığı nöq-
tələrin həndəsi yeridir. 
Dalğa yayılan mühitdə müəyyən nöqtələr toplusu eyni 
faza ilə rəqs edir. Belə nöqtələrdən keçən səth üzərində 
faza eyni bir qiymətə malik olduğundan həmin səthlər bə-
rabər fazalı səth, yaxud dalğa cəbhəsi adlanır.  
 Dalğa cəbhəsi – eyni fazada rəqs edən nöqtələrin 
həndəsi yeridir.
 
Dalğa  cəbhəsi  həndəsi  məfhum  olub  eyni  fazada  rəqs 
edən nöqtələrdən keçən səth təsəvvürü yaradır 
(c)
. Mühitdə 
dalğa  yayılarkən  onun  ardıcıl gələn  müxtəlif nöqtələrində 
fazanın qiyməti müxtəlif ola bildiyinə görə həmin mühitdə 
sonsuz sayda dalğa cəbhəsi mövcud ola bilir.
 
Dalğalar maneəyə rast gəldikdə nə baş verir? 
Təchizat: “Dalğa vannası” dəsti (dayaz laboratoriya vannası, 
üfüqi çubuqla təchiz edilmiş dalğa generatoru, müstəvi lövhə-
lər), su (200 ml), fotokamerası olan cib telefonu. 
İşin gedişi: 1. Generatoru işə salın və çubuğun su səthində ya-
ratdığı dalğaları müşahidə edin.  2. Yayılan dalğaların yolu üzə-
rində  iki  müstəvi  lövhəni  elə  yerləşdirin  ki,  onların  kənarları 
arasında kəsik əmələ gəlsin 
(a)
. Bu zaman kəsikdən keçən dal-
ğaların  necə  yayıldıqlarına  diqqət  yetirin  (
a
,  1).  3.  Lövhələr 
arasındakı  kəsiyi  tədricən  daraldın  və  dalğaların  yayılma
formasının necə dəyişdiyini izləyin (
a
, 2 və 3). Kəsikdən sonra 
su səthində yayılan dalğaların foto şəkillərini çəkin  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Üfüqi çubuğun rəqsi hərəkəti su səthində hansı formada 
dalğa yaratdı?  
 Bu dalğaların yayılma yoluna kəsiyi olan maneə 
yerləşdirdikdə nə müşahidə etdiniz? 
 Kəsik daraldıqca ondan keçən dalğaların forması necə dəyişdi?    
 Təcrübədən dalğaların xassəsinə aid nə nəticəyə gəlmək olar? 
(a) 
(1) 
(2) 
(3) 
ARAŞDIRMA  
1 
(b) 
(c)
 
I dalğa 
cəbhəsi 
II dalğa 
cəbhəsi 
II dalğa 
mənbələri 
  LAYİHƏ

---

138 
 
Dalğa cəbhəsi müstəvi olan dalğa müstəvi dalğa, sferik və silindrik olan dalğalar 
isə müvafiq olaraq sferik və silindrik dalğa adlanır.
  
 
Müstəvi dalğa müəyyən bir istiqamətdə – müstəvi dalğa səthinə perpendikulyar 
istiqamətdə yayılan dalğadır.
 
Dalğaların difraksiyası. Hüygens prinsipi. Bütün növ dalğaların malik olduğu 
ümumi xassələrdən biri də onların difraksiyasıdır. 
 Dalğaların difraksiyası – maneəyə rast gəldikdə dalğaların həndəsi yayılma 
istiqamətlərindən kənara çıxma (maneəni aşaraq onun arxasına keçmə) hadisəsidir.  
Dalğa uzunluğu ilə onun rast gəldiyi maneənin ölçüsü arasındakı nisbətdən asılı 
olaraq dalğa həmin maneəni aşaraq onun arxasına keçə bilir. Başqa sözlə, difraksiya 
hadisəsi o vaxt aydın görünür ki: 

 
şərti ödənsin. Burada 

−dalğa uzunluğu,  − dalğanın difraksiyaya uğradığı ma-
neənin (və ya dəliyin) ölçüsü, 
− maneədən difraksiya müşahidə olunduğu yerə qə-
dərki məsafədir. 
Difraksiya hadisəsi keyfiyyətcə 1690-cı ildə Hüygensin formalaşdırdığı prinsip 
əsasında izah edilə bilər. Hüygens prinsipinə görə – dalğa cəbhəsinin çatdığı hər bir 
nöqtə tezlikləri dalğanın tezliyinə  bərabər yarımsferik dalğa mənbəyinə çevrilir. Bu 
yarımsferik dalğaların (onlar ikinci dalğalar adlanır) qurşayanı verilmiş an üçün yeni 
dalğa cəbhəsini verir (bax: 
c
). 
Dalğanın yayılma istiqaməti dalğa cəbhəsinə perpendikulyar olduğundan hər sonrakı 
anda dalğanın yayılma istiqaməti – şüa müəyyən oluna bilir.  
 Şüa – verilən nöqtədə dalğa cəbhəsinə çəkilmiş normaldır.  
Beləliklə, Hüygens prinsipinə görə difraksiya hadisəsi belə izah edilir: fərz edək 
ki, kəsiyi olan maneə üzərinə perpendikulyar olaraq müstəvi dalğa düşür. Dalğa ma-
neəyə çatdıqda kəsiyin hər bir nöqtəsi yarımsferik dalğa mənbəyinə çevrilir. Həmin 
dalğaların qurşayanı yanlardan əyildiyindən kəsikdən keçən dalğa da qismən ilk ya-
yılma istiqamətindən kənarlara doğru meyil edərək maneənin arxasına tərəf yayılır 
– difraksiya hadisəsi baş verir. Lakin Hüygens prinsipi yalnız dalğa cəbhəsinin ya-
yılma istiqaməti ilə bağlı məsələləri həll etməyə imkan verdi, o müxtəlif istiqamət-
lərə yayılan dalğaların amplitudlarının və deməli, intensivliklərinin necə dəyişdiyini 
izah edə bilmədi. Bu problem yalnız 1819-cu ildə işığın difraksiyasını müəyyən və 
izah edən fransız fiziki Ogüsten Jan Frenel (1788–1827) tərəfindən həll olundu. 
Hüygens-Frenel prinsipi. İşığın difraksiyası. Hüygens prinsipini inkişaf etdirən 
Frenelə  görə,  dalğa  cəbhəsinin  səthində  yerləşən  bütün  ikinci  mənbələr  (
S , S ,
S

, S

və s.
) koherent dalğa mənbələridir. Ona görə də işığın difraksiyası bu koherent 
mənbələrdən gələn koherent dalğaların fəzanın hər hansı M nöqtəsində toplanmasının – 
interferensiyasının nəticəsidir 
(d)
.  
  İşığın difraksiyası – işığın düz xətt boyunca ya-
yılma qanunundan kənara çıxaraq maneənin həndəsi 
kölgə sahəsinə daxil olması hadisəsidir. Beləliklə, inter-
ferensiya  prinsipi  ilə  Frenel  tərəfindən  tamamlanmış 
Hüygens prinsipi Hüygens-Frenel prinsipi adlanır.  
(d)
 
  LAYİHƏ

---