HACI MAHMUD ƏFƏNDİ .................................................................295
HACI TAYYİB ƏFƏNDİ ....................................................................297
XƏLİFƏ ŞAŞI MUSTAFA ƏFƏNDİ ....................................................297
MƏHƏMMƏD ƏFƏNDİ ....................................................................299
POSLU MAHMUD ƏFƏNDİ .............................................................300
HACI ƏHMƏD ƏFƏNDİ ...................................................................305
HACI İSMAYIL ƏFƏNDİ....................................................................305
HACI MAQSUD ÇƏLƏBİ ..................................................................305
HACI MƏHƏMMƏD ƏLİ ƏFƏNDİ ..................................................306
ÖNDƏ GƏLƏN MÜRİDLƏRİ ............................................................307
HACI MUSTAFA ƏFƏNDİ .................................................................307
HACI İSMAYIL ƏFƏNDİ....................................................................310
XOCA BƏHAƏDDİN ƏFƏNDİ .........................................................311
HACI MƏHƏMMƏD ƏFƏNDİ ..........................................................313
MUSTAFA ÇAVUŞ ..............................................................................317
HACI ÇOBAN .....................................................................................317
ZARALI MAHMUD ƏFƏNDİ ............................................................318
HACI VƏLİ ƏFƏNDİ .........................................................................319
XÜLUSİ ƏFƏNDİ ..............................................................................320
İSMAYIL ƏFƏNDİ .............................................................................326
HACI SALMAN ...................................................................................237
SEYİD SƏDƏDDİN ƏFƏNDİ HƏZRƏTLƏRİ ..................................331
ŞƏCƏRƏSİ, ZAHİRİ
VƏ BATİNİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
ŞƏCƏRƏNİN SURƏTİ .......................................................................342
HƏZRƏTİ PİRİN ZAHİRİ VƏ BATİNİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ............ 343
ZAHİRİ ŞƏMAİLİ ...............................................................................346
HƏZRƏTİ PİRİN MƏNƏVİ ŞƏMAİLİ .............................................347
HƏZRƏTİ PİRİN TAC, ÇARIQ, MƏST,
İÇ PAMBIQLISI ...................................................................................355
HƏZRƏTİ PİRİN TƏRİQƏTİ
HƏZRƏTİ PİRİN TƏRİQƏT TƏLİMİ TƏRZİ ................................362
XƏTMİ-XACƏGAN .............................................................................364
HƏZRƏTİ PİRİN VERDİYİ XİLAFƏTNAMƏLƏRDƏN
BİR SURƏT ..........................................................................................371
XACƏGAN SİLSİLƏSİNİ EHTİVA EDƏN FARSCA MƏNZUMƏ ..372
NƏQŞİBƏNDİ TƏRİQƏTİNİN QOLLARI ......................................373
İCAZƏTLİ OLDUĞU TƏRİQƏTLƏRİN SİLSİLƏLƏRİ .................374
MÖVLANƏ ƏŞ-ŞEYX XALİDİN MƏKTUBATINDAN ....................377
HƏZRƏTİ PİRİN TƏSƏVVÜFÜ ......................................................380
H Ü M A Y İ - Ə R Ş
7
MƏKTUBAT
HƏZRƏTİ PİRƏ GƏLƏN MƏKTUBLARIN SURƏTİ .....................384
HƏZRƏTİ PİRİN YAZDIĞI MƏKTUBLAR .....................................401
XOCA BƏHAƏDDİN ƏFƏNDİ HƏZRƏTLƏRİNİN
SƏNƏDLƏRİ ARASINDA OLAN MƏKTUBLARIN SURƏTİ .........421
ƏLAVƏLƏR
MƏZARLARA AİD BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR .......................................428
CİCİMLİDƏKİ MƏZAR DAŞLARININ
YAZILARI VƏ MÖVQELƏRİ .............................................................428
TƏXMİSLƏR .......................................................................................431
ƏLAVƏ .................................................................................................436
MƏŞHUR XƏTTAT DAĞDUROĞLU ...............................................439
MERZİFONLU HACI BAYRAMZADƏ XOCA SİDQİ ƏFƏNDİ .......441
NƏCİB BƏY .........................................................................................442
RƏNCUR XANIM ................................................................................444
BU NƏCİB AİLƏYƏ MƏXSUS QƏRİBƏ XÜSUSİYYƏTLƏR
BARƏDƏ OLAN RƏVAYƏTLƏR .......................................................469
ƏHLİ-BEYT HAQQINDA BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR ..........................480
XATİMƏ DUASI ..................................................................................496
ƏLYAZMADAN SƏHİFƏLƏR .............................................................497
8
H Ü M A Y İ - Ə R Ş
ÖN SÖZ
T
ürk sufi məktəblərinin formalaşmasında böyük rolu olan
Azər baycan irfani fikir və ədəbiyyatını ehtiva edən zəngin bir
tarixi mirasın bu torpaqların bağrında təşəkkül tapdığına şa-
hid olmaqdayıq. XII əsrdən öncə inkişaf etməyə başlayan Azərbaycan
su filiyi Sührəverdiyyə, Əbhəriyyə, Zahidiyyə, Səfəviyyə, Xəlvətiyyə kimi
islam təsəvvüf mədəniyyətinin ən mühüm beş böyük irfan məktəbinin
zəminini təşkil edir. Bununla bərabər, o, Nəqşibəndilik, Mövləvilik,
Əxilik, Hürufilik və Ələvilik kimi təriqətlərin və mistik cərəyanların tə-
şək külündə də çox önəmli rola sahib olmuşdu. Belə ki, Şəmsi-Təbrizi,
Əxi Fərəc Zəncani, Əxi Mahmud Xoyi (Evran), Əbun-Nəcib Sührəverdi,
Əbul-Hafs Sührəverdi, Şihabəddin Sührəverdi (Məqtul), Nizami Gəncəvi,
Xaqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Qütbəddin
Əbhəri, Cəmaləddin Təbrizi, İbrahim Zahid Gilani, Səfiyyəddin Ərdəbili,
Ömər Xəlvəti, Mahmud Şəbüstəri, Nemətullah Naxcuvani, Seyid Yəhya
Şirvani, Yusif Müşküri, İbrahim Gülşəni, Şah İsmayıl Xətayi və s. kimi
orta əsrlərdə yaşamış sufi mütəfəkkirlər bu nəcib millətin dilinin, dininin,
ədəbiyyatının, təfəkkürünün, sənətinin təşəkkülündə, zənginləşməsində
və davam etməsində vəsilə olmuşdular.
XVI-XVIII əsrlərdə yaranmış ictimai-siyasi şərait üzündən qismən
tənəzzülə uğrayan Azərbaycan sufiliyinin XIX əsrin baş
lanğıcında
yenidən dirçəlməyə başladığı müşahidə olunur. Kürdə
mir də Şeyx
İsmayıl Şirvani ilə başlayan Nəqşibəndilik qısa müddətdə Azərbaycanın
şimal böl gələrində özünə münbit mühit tapdı. Bu fikri hərəkat Şimali
Qafqaza sirayət edərək yerli xalqın yadelli işğalçılara qarşı istiqlal
mübarizəsinə qalxmasında lazım olan birliyi və mücadilə əhvali-
ruhiyyəsini təmin etdi. Əslində, sülhsevər səciyyəyə sahib olan bu
hərəkata qoşulanlar işğalçıların təxribat və güc tətbiqi qarşısında sükut
nümayiş etdirə bil mə miş, azadlıq yolunda mübarizə aparmağa məcbur
qalmışdılar. Belə lik lə, İsmayıl Kürdəmirli ilə başlayan və Şeyx Şamilin
adıyla məşhurlaşan Qafqaz xalqlarının azadlıq müca
diləsi sonralar
əsarət altındakı bütün dünya xalqları üçün örnək təşkil edəcəkdi.
Bu dövrdə irfani təfəkkür, hürriyyət mücadiləsinin ən önəmli təm sil-
çilərindən biri də “Hümayi-ərş” adlı bu mənaqibnamənin mövzusunu təşkil
H Ü M A Y İ - Ə R Ş
9