1-Ma’ruza mavzusi: Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanining mazmuni, predmeti, metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot obyekti, metodlari

Ta’lim qonuniyati va prinsipi tushunchasi. Ta’lim qonunlari, qonuniyatlari va prinsiplari muammosi zamonaviy pedagogika fanining dolzarb muammosi hisoblanadi. Ular ko‘p marotaba mutaxassislar omonidan muhokama qilinganligiga qaramasdan, bugungi kunda ham ushbu tushunchalarni chegaralari aniqlashtirilmaganligiga guvoh bo‘lamiz. Pedagogikada «qonun» va «qonuniyat» tushunchalari falsafiy kategoriya sifatida qo‘llaniladi. Qonun — bu hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi zaruriy, mavjud, takrorlanib turuvchi munosabatlardir. Qonun predmetlar orasidagi aloqadorliklarni ifodalaydi. Falsafada qonuniyat — qonunga qaraganda keng tushuncha hisoblanadi. Qonuniyat – ko‘plab qonunlar harakatlari yig‘indisi natijasidir. SHuning uchun qonuniyat ko‘plab aloqa va munosabatlarni ifodalaydi. Ta’lim qonuniyati — bu ta’lim jarayoni komponentlari, qismlarini orasidagi takrorlanib turuvchi aloqalaridir. Ta’lim omillari va hodisalari orasidagi aloqadorliklarni ifodalovchita ‘limning obektiv qonun va qonuniyatlari didaktik jarayonni rivojlanishining umumiy ko‘rinishini tushunish imkoniyatini yaratadi. Biroq ular amaliy faoliyat uchun ko‘rsatma bera olmaydi, faqatgina ushbu ko‘rsatmalarni yaratish va texnologiyalarni ishlab chiqishda nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Har qanday fan tabiat va jamiyatdagi hodisa va jarayonlarni qonunqonuniyatlarini o‘rganish bilan shug’ullanadi. Demak, tabiat qonunlarini tabiiy fanlar, jamiat qonunlarini ijtimoiy fanlar, tafakkur qonunlarini gumanitar fanlar o‘rganadi. YUqoridagi qonunlar dialektika qonunlari deb yuritiladi. SHu bilan birga tor doiradagi hodisa va jarayonlarni ham o‘z qonunlari mavjud.
Ta’lim jarayoni qonuniyatlarining mohiyatini ochish, tartibga solish ustida rus ta’lim nazariyachilari N.A.Sorokin, I.YA.Lerner, YU.K.Babanskiy,
M.N.Skatkin, I.V.Zagviyazinskiylar tadqiqot ishlarini olib borganlar.
O‘qituvchi ta’lim jarayonining qonuniyatlarini yaxshi bilsagina, ta’lim
jarayonini ongli, samarali boshqara oladi. O‘qituvchi unutmasligi kerak, ta’lim jarayonida didaktik qonuniyatlar bilan birga psixologik, fiziologik, gnoseologik qonuniyatlar ham mavjud. Ta’lim jarayonining qonun va qonuniyatlari ta’lim jarayonining prinsiplari va qoidalari uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
«Prinsip – lotincha «principium» so‘zidan olingan bo‘lib, asos, boshlang‘ich holat, asosiy rahbar g’oya, xulq va faoliyatning asosiy qoidasi kabi ma’nolarni anglatadi». Prinsiplar ta’lim-tarbiyaning aniq shakllarida, sharoit va omillar ta’sirida hosil bo‘ladi. Ular ma’lum bir davrda ta’limga qo‘yilgan talablar asosida paydo bo‘ladi. Qonuniyat obektiv xarakterga, prinsip esa subektiv xarakterga ega. Masalan, o‘qituvchi u yoki bu prinsipga amal qilmasligi mumkin, bu bilan ta’lim jarayoni yo‘q bo‘lmaydi, biroq ta’lim samarasi kam bo‘lishi mumkin. Pedagogika fani nazariyasi va amaliyotini uyg’unlashtirishda ta’lim qonuniyati va prinsiplari xizmat qiladi. Pedagogik ensiklopediyada: «Ta’lim prinsiplari bu ta’lim jarayonining qonuniyatlari va tarbiyaning umumiy maqsadlariga muvofiq ravishda maktabdagi o‘quv ishlarining tashkiliy shakllari, metod va mazmunini aniqlovchi didaktik kategoriyadir». Bu nihoyatda keng ma’noda berilgan ta’rif bo‘lib, maktab faoliyatini to‘laligicha qamrab olyapti, uning stratetik rivojlanishida asosiy poydevor, tayanch sifatida qabul qilinyapti. Bu holatni I.T.Ogorodnikov (1950) ham qayd etib, ta’lim jarayonining umumiy tavsifidan asosiy ko‘rsatmalar kelib chiqishini uqtiradi: «maktab ta’lim jarayonini o‘tkazishni aniqlovchi asosiy ko‘rsatmalar ta’lim prinsiplari deb nomlanadi».
Didaktshunos olim M.N. Skatkinning (1982) ta’kidlashicha, «ta’lim prinsipi – bu o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorligidagi faoliyati asosida, zarur bo‘lgan natijaga olib keladigan qoidani keltirib chiqaradi».
Bu ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, o‘qituvchining o‘rgatuvchilik faoliyati va o‘quvchining o‘rganuvchilik ko‘zlangan maqsadga erishishni ta’minlaydigan
qoidalar o‘qitish jarayonida didaktik prinsiplar mohiyatini tashkil etadi. Ta’lim prinsiplari – bu ta’lim va tarbiya maqsadlariga muvofiq ravishda o‘qitish qonunlaridan foydalanish usullarini xarakterlovchi didaktik kategoriyadir.
Ma’lumki, har qanday fan borliqdagi mavjud hodisa va jarayonlarning obektiv qonun va qonuniyatlarini ochish bilan shug’ullanadi. Bu qonunlar insonga tabiat va ijtimoiy hayotning rivojlanish mohiyatini tushunishga yordam beradi. SHu bilan birgalikda bu qonunlar amaliy xatti-harakat uchun ko‘rsatma bo‘la olmaydi, balki ular amaliy faoliyat texnologiyasi va qoidalarini ishlab chiqish uchun nazariy asos hisoblanadi. O‘quv jarayonining obektiv rivojlanishi qonuniyatlarini bilish asosida o‘qituvchini amaliy faoliyatga yo‘llaydigan prinsip va qoidalar ishlab
chiqiladi. Bu erda o‘zaro bog‘liq uchta tushuncha «qonuniyat», «prinsip»,
«qoida»ga urg’u berilyapti. Ta’lim prinsiplarida ta’limning me’yoriy asoslari o‘z ifodasini topadi. Ular asoslanmaydigan toifaga mansub bo‘lib, o‘quv amaliyotining yoyilishidan kelib chiqishi va o‘zida o‘quv jarayonining qonuniyatlarini ifodalashi bilan ajralib turadi. Demak, prinsip o‘quv jarayonining umumiy yo‘nalishini va asosiy talablarini aniqlashtirib beradi. YOxud prinsip tushunchasi «nima uchun» yoki «qanday o‘qitish kerak» degan savolga to‘laqonli javob beradi. B.N.Savin (1975) o‘rganilayotgan muammoga o‘quvchini tarbiyalash maqsadi mavqeidan yondashadi: «Ta’lim prinsiplari tarbiya maqsadlariga va o‘qitish jarayoni qonuniyatlariga muvofiq tarzda dars berish va o‘qitish jarayonini belgilashga xizmat qiluvchi asosiy rahbar qoidalardir». Ta’lim prinsipi o‘zining to‘liq ifodasini o‘qituvchi va o‘quvchining birgalikdagi faoliyatida topadi va ayni vaqtda o‘quv jarayonining butunligini ta’minlaydi (mazmun, metod, shakl)ni, o‘zaro bog‘lanishlarning umumiy yo‘nalishini va asosiy talablarini aniqlaydi. Ta’lim prinsiplaridan oqilona foydalanish uchun ma’lum shart-sharoit yaratilishi lozim. SHuning uchun butun bir ko‘rsatmalarni shakllantirish kerak. Qachon o‘qituvchi o‘z faoliyatida bunday ko‘rsatmalarga amal qilsa, ta’lim prinsiplarini to‘g‘ri qo‘llagan bo‘ladi. SHunday holda maktablarda ta’lim maqsadiga to‘g‘ri erishiladi. Ta’lim prinsipi o‘qituvchini o‘rgatuvchilik faoliyati asosida emas, balki ta’limning umumiy tashkil etilishi asosida yotadi. Ta’lim prinsiplari ta’limning umumiy va asosiy ko‘rsatmalari hisoblanib, har qanday o‘quv predmeti va ta’limning har bir bosqichida o‘ziga xos tarzda hamda
ma’lum qonunlar asosida qo‘llaniladi. Bu ko‘rsatmalar o‘z vaqtida har bir davrning ilg‘or o‘qituvchilari tajribalari natijasida paydo bo‘lgan. Klassik didakshunoslarning xizmati shundaki, ushbu amaliy xarakterga ega bo‘lgan ko‘rsatmalarni ilmiy jihatdan asoslashgan va ularning ta’lim fazosiga tarqalishiga hissa qo‘shishgan. Ayrim didakshunoslar didaktik prinsiplar bilish nazariyasidan kelib chiqadigan ta’limning asosiy qonuniyatlari deb qaraydilar. Bunday yondashuvga o‘qitish jarayonining ilmiy bilish jarayoni bilan bog‘liqligi asos bo‘lga Didaktik qonuniyatlar ta’lim jarayonini (mazmunini, metod va shaklini) aniqlaydigan asosiy ko‘rsatmalarda o‘zining aniq ifodasini topadi. M.A.Sorokin (1975) fikricha, «ushbu asosiy ko‘rsatmalar ta’lim prinsiplari deyiladi». Kadrlar tayyorlash milliy modeli markazida SHaxs turadi. U bosh obekt va
subekt sifatida har qanday ta’lim tizimida ishtirok etadi. O‘quvchi shaxsini shakllantirish pedagogika fanining asriy va dolzarb muammosi sifatida ta’lim prinsiplari bilan ham aloqada bo‘ladi. Bu fikr L.N.Baranovning (1975) ilmiy tadqiqotlarida uchratish mumkin: «Ta’lim prinsiplari o‘quvchi shaxsini shakllantirishning umumiy qonuniyatlari bo‘lib, u ta’limning metodlariga, uni tashkil etish shakliga, ta’lim mazmuniga, mohiyati va tarkibiy qismlariga qo‘yiladigan umumiy talablarini belgilashga xizmat qiladi». Bu erda muhim, bir muncha jiddiy muammo qayd etilyapti: o‘qitish jarayonining barcha unsurlari: mazmuni, shakli, metodi va vositalari ma’lum qonuniyatlar – prinsiplar asosida o‘zaro bog‘lanadi hamda jarayonning yaxlitligini ta’minlaydi. Pedagogik nashrlarda, shuningdek, amalyoitda o‘qitish jarayonining qonuniyatlari va prinsiplari bitta tushuncha degan qarashlar hanuzgacha uchrab turibdi. Holbuki, qonuniyat inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan har bir mustaqil hodisa yoki jarayonning mavjudligini ta’min etadigan ichki bog‘lanishlar yig‘indisidir.Ta’lim prinsipi esa o‘qitish jarayonida amal qilinishi, majburiy bajarilishi shart bo‘lgan etakchi qoida, asosiy talablar bo‘lib, u ta’lim jarayonining ichki mohiyatini belgilab beradi va harakatga soladi. «Ta’lim prinsiplari bu o‘qitishni samarali tashkil etish qonuniyatlaridan kelib chiqib, o‘qitish jarayoniga qo‘yilgan asosiy talabdir». Binobarin, ta’lim jarayoni samarali tashkil etilsagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin bo‘ladi. Bu jarayon har doim ham samara beravermaydi, qachonki o‘qituvchi va o‘quvchi hamkorligida ongli va faol munosabat yuzaga kelsa, shu daqiqadan boshlab samarali faoliyat mexanizmi ishga tushadi. Demak, samarali tashkil etilgan ta’lim jarayonida bajarilishi va amal qilinishi lozim bo‘lgan talablar ta’lim prinsipining mohiyatini ifodalar ekan Ta’lim prinsipi – mahsuldor faoliyatni ta’minlovchi ta’lim jarayoniga qo‘yilgan asosiy talablar tizimi hamdir.