1-Mavzu: yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari

Bolalarda «jazavaga» tushush tuyg’usini nima vujudga keltiradi ?
Inson ontogenezida uning 1 Yoshdan 3 Yoshgacha o’sish davri alohida ahamiyat kasb etadi. CHunki bu davrda inson zotiga xos eng muhim sifatlar, xarakter xislati, atrof-muhitga, o’zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong kabi psixik aks ettirishning turli ko’rinishlari shakllanadi. Bularning barchasi qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi.

Bolaning yurishga urinishi, turli narsalar bilan ovunishi va mashg’ul bo’lish imkoniyatlari kengayishi, uning kattalarga bevosita tobeligi, ularga bog’liqligi nisbatan kamayishiga olib keladi. Binobarin, uning mustaqil harakat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.

R. YA. Abramovich-Lextmanning tadqiqotlarida ifodalanishicha, bir Yoshli va bir Yoshu ikki oylik bolada turli narsalar bilan harakat qilishning oddiy turi jadal rivojlanadi. Boshqacha aytganda, unda jismlar bilan muayyan harakatni amalga oshirishning nisbatan barqaror usullari shakllana boradi. SHunday harakatlar tobora ortadi va murakkablashadi, ularning mohiyati borgan sari chuqurlashadi.
D. B. Elkonin fikricha, bolalarga keng ko’lamli va ko’p miqdordagi predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyatlarini o’zlashtirish ehtiYOjining ortishi katta Yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish mayli, tuyg’usi va istagini kuchaytiradi. SHunday bo’lsa-da, bu muammo bola shaxsiy o’yin faoliyatini tashkil qilishda hali kattalarning madadiga va YOrdamiga muhtojligini ko’rsatadi.
Bir Yoshli va undan sal oshgan bolaning har xil harakatli o’yinlarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, ko’zlangan ishni bajarishidagi noxush kechinmalar uning ruhiy dunYOsiga dastlabki jazava (affektiv) tuyg’u va hisni vujudga keltiradi. SHuningdek, o’z faoliyatida uchraydigan ko’ngilsiz voqealarga shaxsiy munosabatini bildirish – aks ettirishning yangi shakli ta`sirlanish (reaktsiyaga kirishish) ni tarkib toptiradi.
Achchiqlanish, jahl qo’zg’alishi, qahru g’azab tuyg’ularining xususiyatini tadqiq qilgan T. E. Konnikova ma`lumotlariga binoan, bir Yoshli bolada ko’pincha bezovtalanish, xatti-harakatdagi «portlash», qahri qattiqlik yuzaga keladi. Olimaning fikricha, uning psixikasida paydo bo’laYOtgan xulq hosilasi tirishqoqligining o’ziga xos ko’rinishidan iborat bo’lib, u o’zi YOqtirgan narsani tezroq qo’liga olish hoxishi bilan uzviy bog’liqdir.
Odatda, affektiv holatga berilish YOki affektiv ta`sirlanish kattalar bilan muloqotdan qoniqmaslik natijasida hosil bo’ladi. Psixologik ma`lumotlarga ko’ra, «portlash», «lov etish» xususiyatiga ega bo’lgan affekt quyidagi sabablar bilan vujudga keladi:

1. kattalar bolaning hoxish istaklarini tushunmasligi, imo-ishorasi va yuz-chehra harakatlariga, pantomimikasiga (yuz bilan tana harakatlari qo’shilishi) e`tiborsizligi;

   
   

2. bolaning ihtiYOrsiz xatti-harakatiga batamom qarshilik ko’rsatishi, shuningdek, uning talabini bajarmasligi, qoniqtirmasligi;

   
   

3. boladagi o’zgarishlarga oid bilimlardan bexabarligi, bu o’zgarishlarni oldindan seza olmasligi va boshqalar.

   
   

Jazavaga tushishning xususiyati va darajasi bolaning yashash sharoiti hamda unga kattalarning munosabatida o’z ifodasini topadi va mahalliy mezonlar YOrdamida bilan aniqlanadi. N. A. Menchinskaya o’z kundaliklarida bir yarim Yoshli o’g’lining o’jarligini shunday ta`riflaydi: «Mumkin emas!» taqiqlashga javoban Sasha o’jarlik qilar, sho’xligini yana zo’r berib davom ettirishga urinar edi; uning o’jarona xohishini boshqa ob`ektga tortish bilangina bartaraf qilsa bo’lar edi: ko’pincha taqiqlashga qarshi yig’lab injiqlik qilar, hatto, o’zini polga otar, qo’l va oYOqlarini tapillatar, ammo bunday «jazava» unda juda kam sodir bo’lib, uni bunday sho’xliklaridan tez va oson chalg’itish mumkin edi…»

Psixologlardan L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy va ularning shogirdlari olib borgan ishlardan ko’rinadiki, bolada paydo bo’lgan daslabki so’z-ibora go’daklik davridan ilk bolalik davriga o’tishning eng muhim jihati va sharti hisoblanadi. Harakat bilan so’zning bog’lanishi bolaning mustaqilligi va mustaqil faoliyatni amalga oshirish uchun zarur sharoit yaratadi.
Yirik psixologlar V. SHtern, K. Byuler va boshqalarning tadqiqotlarida baYOn qilinishicha, bola qo’llaydigan dastlabki so’zlar ikkita muhim xususiyatga egadir: birinchi xususiyati ular kattalar nutqidagi so’zlardan fonetik jihatdan keskin farqlanishidir; ikkinchi xususiyati esa o’zining qamrovi bilan ko’p ma`noli ekanidir. Boshqacha aytganda, mazkur so’zlar, iboralar ma`lum predmetni emas, balki qator narsalarning nomini, hatto, guruhlarini anglatadi.
Juda ko’p yirik psixologlar fikriga va kuzatishlarimiz natijalariga ko’ra, bolaning nutqi ixtiYOrsiz birdaniga vujudga kelish xususiyatiga ega bo’lib, kattalarning mazmunli nutqi ta`sirida «nochor ahvolga tushib» qolib, o’z faolligini YO’qotadi. Xatto, zarur shart-sharoit yaratilgan taqdirda xam bola o’zinig nutq boyligidan unumli foydalana olmaydi.
Bolada dastlabki faol nutqning shakllanishi muammosi bilan shug’illangan F. I. Fradkina ilmiy-amaliy axamiyatga molik ko’p ma`lumotlar to’plagan. Uning tajribasida tabiiy muloqot paytida bola biror so’zni bir kunda o’zlashtirilgan, biroq sun`iy sharoitda esa 10-11 kun davomida o’sha so’z bildirgan predmetning timsolini ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lgan. F. I. Fradkinaning ma`lumotiga ko’ra bolaning nutq boyligi 10 oylikda 1 tadan 5 tagacha, 11 oylikdan 3 tadan 8 tagacha, 12 oylikdan 7 tadan 16 tagacha, ya`ni juda cheklangan bo’ladi. Bundan tashqari, olima harakat jaraYOnida so’zlarni talaffuz qilish imkoniyati kengligini baYOn qilgan.
Bola dastlabki so’z va atamalarni o’zlashtirishi uchun kattalar unga qiziqarli YO’l-YO’riq va ish-harakatlarni ko’rsatishlari lozim. Harakatlar va buyumlarning yangiligi bolaning faoliyatini muayyan YO’nalishga, burib yuborishi mumkin, buni vujudga kelgan ichki mexanizmlar taqozo etadi. Maxsus o’tkazilgan tajribalar asosida so’zlar ko’p ma`noliligi bo’yicha bir nechta guruhga mansub, deya xulosa chiqarish mumin: 1) biror vazifani bajarishiga ko’ra yaratilgan so’zlar: «f-f-fu» - gugurt, pechka, chiroq, sham, choynak, primus kabilar; 2) predmetlarning YOndoshlik belgisiga qarab nomlash: «an-na» - devorga osilgan jami narsalar qo’shni xonadan eshitilgan ovozlar; 3) tashqi belgisiga asoslanib nomlash: «kx-kx» - mushuk, soch, mo’yna, telpak, YOmon va boshqalar; 4) predmetlarning tovush chiqarishiga qarab yaratilgan so’zlar: «lya-lya» - telefon, pianino, radio, musiqa asboblari va hokazolar.