8-mavzu. Xorazmshohlar davlati Reja: «Xorazmshox»

«Podshoh Qutbid-dunyo vad-din Abul-fath 
Mu’in Amiral-mo‘minin» («Dunyo va din qutbi, g‘alabalar otasi Mo‘minlar amiri-
xalifaning yordamchisi») 
deb ulug‘lanishi Qutbiddin Muhammad Saljuqiylarga tobe bo‘lsa-da, 
mavqei ancha baland bo‘lganligidan dalolat beradi. Shu sababli bo‘lsa kerakki, 1128 yilda 
Qutbiddin vafot etgach Sulton Sanjar Xorazm taxtini uning o‘g‘li Aloviddin Otsizga (to‘liq nomi 
Al-Malik Abu Muzaffar Aloviddin Jaloliddin Otsiz; 1128-1156 yy) topshiradi.
O‘z davrining mohir sarkardasi va yaxshigina diplomati bo‘lgan Otsiz mustaqil tashqi 
siyosat olib borishga harakat qilib Saljuqiylarning har bir xatosidan ustalik bilan foydalandi. 
Otsiz birinchi marta Sulton Sanjarning itoatidan chiqib mustaqil harakat qildi va Saljuqiylarga 

---

tegishli bo‘lgan Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlarni Jandgacha (Kaspiy dengizi bo‘ylarigacha) 
bosib olib, Mang‘ishloq viloyatini ham o‘ziga bo‘ysundirdi. Bundan g‘azablangan Sulton Sanjar 
Otsizga qarshi yurish qilishga qaror qildi. Chunki o‘sha davr siyosatini yaxshi tushungan Sanjar, 
agar Otsizni buysundirmasa o‘ziga tobe bo‘lgan Qoraxoniylar va G‘aznaviylar ham isyon 
ko‘tarishini bilardi. Shuningdek u, o‘zining harbiy qudrati g‘oyat kuchli ekanligini ham bilardi. 
Bularni hisobga olib Sulton Sanjar 1138 yilning oktabrda Otsizga qarshi Xorazmga qo‘shin tortdi 
va Xazorasp qal’asini qamal qildi. Sulton Sanjar Xorazmga jiyani Sulaymonshohni voliy qilib 
tayinladi. Ammo, ko‘p o‘tmay, 1139 yil fevralda Sulton Sanjar Marvga qaytgach, Otsiz o‘z 
qo‘shinlari bilan Xorazmga kelib Sulaymonshohni haydab yuborib qayta taxtni egalladi.
Aloviddin Otsiz Xorazmni mustaqil boshqarish maqsadida bir necha marta Sulton 
Sanjarga qarshi (1138, 1141-1142, 1147-1148 yy) isyonlar qilgan bo‘lsa-da, butunlay mustaqil 
bo‘lish unga nasib etmadi. Shunga qaramasdan, ko‘pchilik olimlarning e’tirof etishlaricha, u 
Xorazmni mustaqil davlat bo‘lishi uchun asos yarata oldi. Ya’ni, Otsiz Anushtegin-
Xorazmshohlar sulolasi nafaqat bir viloyat, balki ulkan mintaqada ham siyosat yurgizishi va 
dongdor siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishi mumkinligini amalga ko‘rsata oldi. Chunki 
Otsizning asosiy maqsadi va siyosatining asosi Xorazmda o‘z hokimiyatini mustahkamlash edi. 
O‘zining uzoq yillik humronligi davrida (u 29 yil davlatni boshqargan) Otsiz Bag‘dod xalifalari 
bilan aloqalarini mustahkamlashga intilib, Sulton Sanjarga qarshi kurashda Bag‘dod xalifasini 
ittifoqchi qilishga ham harakat qilib ko‘rdi. 
1156 yilda Otsiz qoqshol kasaliga uchrab vafot etadi va taxtga uning o‘g‘li Elarslon 
(1156-1172 yy) taxtga o‘tiradi. Elarslon otasiga qaraganda ancha qo‘lay vaziyatda taxtni 
boshqardi. Chunki 1157 yilda Sulton Sanjar vafot etganidan so‘ng Saljuqiylar davlati mayda 
viloyatlarga bo‘linib ketdi va Xorazmni mustaqil siyosat olib borishi chun keng yo‘l ochildi. 
Elarslon Xurosondagi Saljuqiylarning o‘zaro kurashlaridan foydalanib Kaspiy bo‘ylaridagi 
Dehistonni bosib oldi. Shuningdek u, otasi davrida Xorazmga bo‘ysundirilgan ko‘chmanchi 
turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movarounnahrning ichki ishlariga ham tez-tez aralasha 
boshlaydi. 1158 yilda u katta qo‘shin bilan Movarounnahrga bostirib keldi. Bu vaqtda 
qoraxitoylarga vassal bo‘lgan qoraxoniylar ko‘chmanchi qarluq qabilalari bilan jang olib 
borayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib borilgan janglarida 
yordan beradi. Lekin qoraxitoylar qo‘shinlari yordamga yetib kelishi bilan Elarslon Xorazmga 
qaytishga majbur bo‘ldi. U bir necha marotaba Xorazmga yurish qilgan bo‘lsa-da, 
muvaffaqiyatga erisha olmadi.
1171-1172 yillarda qoraxitoylarning katta qo‘shini Xorazmshohning o‘lponni o‘z vaqtida 
to‘lamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qiladi. Elarslonning buyrug‘i bilan 
Sirdaryodagi katta to‘g‘onlar ochtirilib, Xorazm poytaxti yaqinidagi yo‘llar suvga bostirildi. Bu 
qoraxoniylar qo‘shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganj (Urganch) talon-
taroj qilishdan saqlab qolindi. Ammo, qoraxitoylarning bu yurishi davrida Elarslon kasallikdan 
vafot etdi (1172 y). Shundan so‘ng uning o‘g‘illari Aloviddin Takash va Sultonshoh Mahmud 
o‘rtasida uzoq yillar toj-taxt uchun kurash bordir. Aloviddin Takash 1172 yilning dekabrida 
qoraxitoylar malikasi Chen Tiyon yordamida rasman taxtga o‘tirgan bo‘lsa-da, aka-ukalar 
o‘rtasida kurash davom etdi. Chunonchi, 1174 yilda Sultonshoh Mahmudning onasi Turkon 
xotun Nishopur hukmdori Oy-Aboga qimmatli sovg‘alar yuborib, Takashga qarshi ittifoq taklif 
qildi. O‘sha yili Gurganjdan 20 farsah uzoqlikdagi Subvurni shahri ostonasida Oy-Abo 
qo‘shinlari Alovuddin Takash qo‘shinlari bilan to‘qnashdi. Bu jangda Takashning qo‘li baland 
kelib, Oy-Abo asir olindi va qatl etildi. Turkon xotun va Sultonshoh Kaspiy dengizining sharqiy 
sohilidagi Dehistonga qochdilar. 
Shundan so‘ng Aloviddin Takash Xorazmda mustahkam o‘rnashib, qoraxitoylarga va’da 
bergan o‘lponni to‘lashdan bosh tortadi. Bunga javoban qoraxitoylar yana Xorazmga yurish 
qildilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga kichik bir qo‘shin qoldirib 
o‘zlari orqaga qaytadilar. Bu davrga kelib Xurosonning anchagina qismi Xorazm davlatiga 
qo‘shilgan bo‘lsa-da, Marv va uning atroflarda, Sabzavorda Sultonshoh Mahmud hukmronlik 

---

qilardi. 1187 yilda aka-ukalar o‘rtasida Nishopur ostonasida yana to‘qnashuv bo‘lib, Takash 
g‘olib bo‘ldi. Sultonshoh Marvga chekinishga majbur bo‘ldi.
1188 yilda Xurosonning ulamolari va taniqli amirlari vositachiligida Sultonshoh bilan 
Takash o‘rtasida sulh bitimi tuzildi. Bu paytga kelib Takashning harbiy qudrati va obro‘si oshib 
ketgan bo‘lib, Sultonshoh uning barcha shartlarini qabul qilishga majbur edi. Ammo, bu uzoqqa 
cho‘zilmay Sultonshoh G‘o‘r viloyati hukmdorlarini akasiga qarshi kurashda o‘ziga ittifoqchi 
qilib oldi. 1193 yilning bahorida Takash yana Sultonshohga qarshi yurish boshladi. Xorazmshoh 
qo‘shinlari Obivardga yetganida har ikala tomonning vakillari bo‘lgan ulamo va din arboblari 
aka-ukalarni yana yarashtirib qo‘yish uchun mo‘zokaralar boshladilar. Bu orada Saraxs 
qal’asining boshlig‘i Badriddin Chaqir xorazmshoh Takash tomonga o‘tib ketib, qal’a kaliti va 
Sultonshohning barcha xazinalarini unga topshirdi. Bu voqealarni ko‘tara olmagan Sultonshoh 
1193 yilning ko‘zida vafot etdi. Shu tariqa xorazmshoh Elarslonning ikki o‘g‘li o‘rtasida 20 
yildan ziyodroq davom etgan kurashga yakun yasaldi.
Xorazmshoh Takash 1193 yilning dekabrida Marv shahrini fath etib, shahar va uning 
atroflariga katta o‘g‘li Nosiriddin Malikshohni voliy etib tayinladi. Bag‘dod xalifasi Nasr (1180-
1225 yy) va G‘arbiy Saljuqiylar sultoni Tog‘rul II o‘rtasidagi nizolardan foydalanib, Takash 
qo‘shinlari 1194 yilning mart oyida Tog‘rul II ga qarshi urush ochdi va uni mag‘lub etib 
Hamadon shahrini egalladi.
Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganligidan xavfsiragan xalifa Nasr qo‘shinlari 
Takashga qarshi chiqdilar. 1196 yilning iyun oyida Takash qo‘shinlari xalifa qo‘shinlarini 
yengdi. Shu tariqa Afg‘oniston va Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo‘liga o‘tdi va Xorazm 
davlati hududlari birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm davlati endi Bag‘dod xalifasiga 
tegishli joylar va G‘uriylar bilan chegaradosh bo‘lib qoldi. Ammo, ko‘p o‘tmasdan xalifa Nasr 
bilan Takash munosabatlari yana yomonlashganligi tufayli Xorazmshoh Iroqi Arab va xalifalik 
poytaxti Bag‘dodni bosib olishga qaror qildi. Lekin bu yurish paytida Takash kasallanib, 1200 
yil iyul oyida Xorazm bilan Nishopur orasidagi Shahriston shahrida vafot etdi.
O‘rta asrlar mualliflari ma’lumotlari asosida tadqiqotlar olib borgan Z.Buniyodovning 
xulosalariga ko‘ra, xorazmshoh Takash o‘z fuqarolariga nisbatan adolatli bo‘lgan. U boshqa 
sultonlarga nisbatan qobiliyatli, yirik diplomat va zukko lashkarboshi edi. Shu bois bo‘lsa 
kerakki, Xorazmshoh – Anushteginlar davlatining nisbatan kuchayishi, Aloviddin Takash 
faoliyatining ma’muriy idora boshqaruvi o‘zining qat’iyatligi va tartib intizomi bilan ajralib 
turadi. Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o‘zining xotini Turkon xotun mansub 
bo‘lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi, ularni doimo qo‘llab-quvvatladi. Turkon 
xotun (Uning shaxsiy muhrida