A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
asanlaşdırır. Şəhərdə qapıbir qonşular belə, tanımırlar bir- birini və sakitcə ötüb keçirlər. Eləcə də küçədə, dalanda kimisə xilas etmək, əlindən tutmaq lazım gələrsə, laqeyd- cəsinə ötüb uzaqlaşırlar. Davranışın sosial-əxlaqi nəzarə tin "dağınıqlığında’’ insanların, ailələrin, sahibkarların və ilaxır fərd və təbəqələrin xarakteri mənfiyə doğru dəyişir, hətta ailə tərbiyəsinə daxil olur. Və sosial nəzarət mənəvi mədəniyyəti yüksəldə bilmir. Müxtəliflik yaranır, cəmiyyət dəki ziddiyyətlər təzahür edir. Bahar qəssab, çayxana dü kanlarını görür. Məşədi Abbasa arxayın idi, ciyəri it apar dıqdan sonra vəziyyət xüsusilə pisləşir. Şəhərin Məşədi Abbaslarını yalnız pul qazanmaq maraqlandırır. Bir insan- fərd kimi heç bir mənəvi dəyəri yoxdur, bir növ robotlaşmış tacirdir. Şəhərdə hərəkət var, faytonlar gedib-gəlir, toy məclisləri çal-çağırındadır. Gecələr pəncərələrdən zəif işıq küçələrə süzülür. Şaxta öz sərtliyini itirmir: Bəli, həyat var və Bahar bunu görür! "Aşpazxanaların qapısından çölə axan isti havadan, varlı evlərinin bacalarından qalxan tüs tüdən, kukrəyərək bəyləri toy məclislərinə aparan fayton atlarının gövdəsindən qopan buğdanmı, nədənsə küçələr də hava bir az mülayim hiss olunurdu. Yerin donu isə açıl mırdı. Bu mənzərə özlüyündə xoşdur, təbiətin təmizlənən çağıdır. "Amma Bəlkə Mir Cəlal uzaqgörənliyini unutma- yır? Baharın arzuladığı, Mərdanın etdiyi inqilabdan sonra elə Bakı şəhəri, Gəncə və digərləri həmən dövrü yaşama- mışmı? Düz, 70 il hər qışda, şaxta- qarda problemlər ya- şanmışmı? Bəs bu gün necə? Bəli, Bahar yoxdur, amma onun gördüyü problemlər sanki dəyişməmiş qalır, yağışda, qarda hərəkət dayanır. Bəlkə fayton-nəqliyyata qayıtmaq lazımdır? Bircə qədim tramvaylar qışa təslim olmurdu, şə hərin müasir Meri onun da axırına çıxdı Bahar, bir cocuq şəhəri ələk-vələk edir, isti bir ocaq --------------------------------------- 8 2 _______________________ ona sığınacaq vermir. Bir yoldan ötən insan bir tikə çörək uzatmır. Biz həqiqətənmi bu dərəcədə laqeyd olmuşuq, məhv olmağa məhkum cocuqların xilasını düşünməmi şik? İnsan fəzilətlə yaşamağa adət etməyə borcludur. Şə hərin istehsalçı və istehlakçı mühiti onun əxlaqını pozma malıdır. Şəhər həyatı aktiv fəaliyyətdə olur və şəxsiyyətin ünsiyyətinin həcmini artırır, nəticə etibarilə əlaqələrin sə mimiyyətinə, dərinliyinə mənfi təsir göstərir və insanlar arasında əxlaqi münasibətlərin fəsadlıq nöqtəsinə gətirir. Beləliklə, eqosentrik niyyətlərin mövcudluğu darıxdırıcılı- ğa, tənhalaşmaya, laqeydliyə və s. səbəb olur. Bahar bu prosesin içərisindədir, çıxmağa yeri yoxdur. Kənd uzaqda qalmışdır, yeganə ümidi qardaşını tapmaqdır və buna ina nır. Lakin o, yaşamalıdır, əməyi hesabına barı, bu qışı sağ- salamat çıxmalıdır. Utancaq, həyalı, bir az əvvəl Ağamə- cidlə dirəşən, hüququnu müdafiyə edən Bahar enerjisini itirməkdədir. Qapıdan qovurlar onu, başqasını döyür, qə zəbli baxışlardan geri çəkilir. Bu nədir, XX əsrin əvvəllərin də, kapitilizm irəliləyəndə biz azəri-türkləri əzazilləşmişik? Bizim varlığımız belə olmamışdır və irsiyyətmizdə fəzilət güclü idi. Dəyişdirən mühitmi, yoxsa genimizdir? Yoxsa üçüncü qüvvə (fərqləndirmə bizimdir) mövcuddur? Bahar obrazında bu məsələyə aydınlıq gətirmək lazımdır. Onun məhvi heç də yazıçının əsərini oxunaqlı etməsi üçün de yil, başqa mətləblərə gedib çıxır. Böyük psixoloq və filosov Qustav Lebon xalqın ruhi varlığının 3 mühüm xüsusiyyətə məlikliyini qeyd edir, a) ümumi hiss; b) ümumi maraq; v) ümumi inam. Xalq bu birliyə naildirsə. O zaman o xalqın bütün üzv ləri arasında mühüm məsələlərdə (cəhətlərdə) instiktiv fi kir birliyi yaranır. Bu üç xüsusiyyət əcdadlardan irsən ke çərək, xalqın psixi xüsusiyyətlərinə ümumi oxşarlıq ver _______________________ 8 3 -------------------------------------- məklə onu nəhəng qüvvəyə çevirir34. Q.Lebon xeyli dərinə gedərək, bütün xalqların psixoloji xüsusiyyətlərinin iki mü hüm əlamətini göstərir: xalqın xarakteri və ağılı. Xarakter ikincidən fərqli olaraq dəyişmir, sabit qalır. Əqli, idrakı keyfiyyətlər tərbiyə ilə dəyişir, xarakterlər buna tam tabe olmur. Ona görə də hər bir xalqın tarixini və inkişafını onun xarakteri müəyyənləşdirir. Əlbəttə, Q. Lebonun fikir lərində ziddiyyətlər vardır. Əgər məsələyə, bədii materiala bu yöndən yanaşırıqsa, Bahara münasibət təbii səslənər. Bir manat üçün Məşədi Abbas şəxsiyyətini alçaldır, oğlu İsfəndiyar acizlik göstərir. Bir cocuğun təbiətlə mübarizəsi başlayır. İnsan təbiətin övladıdır,- deyilirsə, bəs niyə Ba hara köməklik etmir, yaxud öz varlı övladlarını tərbiyələn dirmir? Q. Lebon haqlıdırmı: deyəndə ki tərbiyə xarakteri dəyişdirmir. Xeyli dərəcə xeyr; tərbiyədən güclü silah is tehsalın doğurduğu psixologiyadır. Bu, hətta təbiətin özü nə qarşı çevrilir, məhvərindən çıxarır. Məşədi Abbaslar hər halda istehsalla məşğuldurlar, peşəkarlar da vardır. Onlar pəncərədən də görürlər ki, azəri-türk balası nimdaş paltarda soyuğa dözmür, ora-bura dürtülmək istəyirsə, onu qovurlar. İnsana estetik zövq verən təbiət oxucuda ikrah doğurur və canlı varlığa çevrilir. O, cani rolundadır ki pak, qardaşının sorağında şəhərə gələn bir cocuğu soyuq diş ləri arasında parçalayıb udur: "Bahar isti otaqdan qalxan buğun içindən buz döşəməyə düşəndə, başından bir ved rə su töküldüyünü güman etdi. Soyuğun şiddətindən özü nü itirdi, bilmədi nə etsin. Küçədə iki addım yeridi (fərqlən dirmə bizimdir). Ayağının yerə yapışdığını görüb yüyürdü. Ayaqları gəlmədi. Dişləri bərk-bərk şıqqıldadı. Balaca, na 34. Bax: Əliyev Ramiz. Şəxsiyyət və onun formalaş-masının etno-psixoloji əsasları, B., 2000. --------------------------------------- 84 ______________________ _ zik əlləri, göyərib qurumuş barmaqları ağzında, bükük diz ləri bir-birinə dəyirdi. Bel sümüyünün əzildiyini, kürəkləri nə iynə sancıldığını zənn edirdi. Şaxta elə bil iliyinə işlə yirdi. Bahar özünü hamamın dəhlizinə saldı". Bu yer ona həyan olardı, oxucu belə gümanlayır. Lakin hamamçı onu burdan da qovur, təhqirlə. Bu gəliş hamama gələnlərin diqqətindən yayınmır. Yenə təhqir: "Dadanıblar. Hər axşam künc-bucağa soxulub gizlənirlər, gecə durub pal-paltarı yığışdırırlar. A kişilər, fitə almaqdan, çəlvəyə pul verməkdən çapılmışam ." Daha bir təhqir: harın bir kişi nin sözləri: "Eləsini möhkəmcə kötəkləmək lazımdır ki, qə lət eləsin, tövbə desin - Adə, sən nə üzlüsən, ay sırtıq maça! - Bir şey çırpmamış itilib getmək istəmirsən?" Bahar dilə gəlir, ya!varır:-Vallah. yerim yoxdur. Soyuq dan ölürəm, qoy burda durum, əmi, sən Həzrət Abbas. Kəblə Qurban Baharı itələyib çölə saldı: - Rədd ol burdan, həzrət Abbas qənimin olsun." ' Baharı üz tutduğu, sığındığı şəhər kənara tullayır. Onun ümüd bəslədiyi bu insanlar üçün Bahar oğru, üzlü, ziyanlı bir adamdır, hətta belə qənaətə gəlmək üçün onlar düşünmürlər ki, axı, kənddən gəlmiş bu yeniyetmə necə bəd əməllərə əl ata bilər? Onun taqəti də qalmayıb ki, nə yisə sürüyüb harayasa atsın bu qış günündə. Yazıçı obrazını mərhəmətli bir insanla belə qarşılaşdır mır ki, ona isti sığınacaq versin gecələməyə. Halbuki Ba har xoşbəxtlik sorağında üz tutmuşdu qardaşı gələn şəhə rə. Çünki onun dünya görüşü o səviyyədə deyil ki, ictimai məsələləri fikirləşsin, hərəkata qoşulsun. Və sairə...lüzum yoxdur buna. O, yaşına və psixologiyasına müvaliq olaraq kəndi tərk etmiş, Mərdanı tapmaq ümudini kövrək qəlbin də gətirmişdir, lakin xoşbəxtliyi insanlar verir, xalqına, mil _________________________ 8 5 --------------------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|