A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü

 

39

daşıyıcılarının) istifadə etdikləri normativ nitq təzahürünə 

ictimai-siyasi münasibətdən kənarda deyil; yeni  dövrdə isə 

bu münasibət bir neçə əsr əvvəlki ilə müqayisədə daha 

aydındır, hətta nəinki aydındır, formalaşdırılmış şəkildədir. 

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan 

ədəbi dili dövlət dili kimi fəaliyyət göstərir – milli 

respublikanın milli dili olur, başqa sözlə, siyasi-ideoloji 

mübarizə meydanına çıxır. Əslində, elə bu cəhət imkan 

verir ki, sovet dövrü xüsusi mərhələ kimi fərqləndirilsin, 

çünki ədəbi dilin rəsmi dövlət dili hüququ olması onun 

funksiyalarının əsaslı surətdə genişlənməsi deməkdir; 

dövlət ədəbi dildən istifadə edirsə, onu birinci növbədə bu 

cür istifadə üçün yararlı hala gətirməlidir, yəni dövlət 

fəaliyyətinin mümkün ola biləcək bütün sferaları ədəbi 

dilin fəaliyyət hüduduna daxil olmalıdır. 

Azərbaycan ədəbi dilinin surətlə inkişaf edib dövlət 

dili səviyyəsinə qalxması ancaq ona verilən hüquqlarla 

bağlı deyil, burada mövcud ədəbi dilin potensial imkan-

larının genişliyi də şərtdir. Azərbaycan ədəbi dili müəyyən 

vaxtlarda dövlət dili olmuşdu, deməli, bu dilin «yad-

daşında» dövlətə xidmət stixiyası da vardı. XX əsrin 

əvvəllərindən etibarən ədəbi dilimiz demokratik əhvali-

ruhiyyəli milli burjuaziyanın fəaliyyətində tədricən 

funksional imkanlarını genişləndirirdi. Sovet hakimiy-

yətinin ilk illərindən başlayaraq ədəbi dilə münasibətdə 

burjua demokratizmi sosialist demokratiyası ilə əvəz 

olunur. 

Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili aşağıdakı 

inkişaf mərhələlərindən keçir: 

1. 20-40-cı illər; 

2. 40-80-ci illər; 

20-ci, eləcə də 30-cu illər ədəbi dilimizin sürətlə 

---

 

40

inkişaf edib (və müxtəlif eksperimentlərin obyekti olub) 

sosialist milli dilinə çevrilməsi dövrüdür. 20-40-cı illərdə 

ədəbi dilin fonetik-orfoqrafik, eləcə də morfoloji-sintaktik, 

leksik-terminoloji norması müəyyənləşir (norma planı), 

milli ədəbi dil üçün vacib olan funksional-üslubi dife-

rensiasiya faktlaşır (üslub planı); ədəbi-bədii dilin əsrlər 

boyu davam edən hegemonluğu azalır; leksik-terminoloji, 

eləcə də sintaktik normada gedən dəyişikliklər hesabına 

funksional üslubların potensiyası artır, hətta publisist dil 

ədəbi-bədii dilə təsir edir. 

40-cı, 50-ci illərin II mərhələnin tərkib hissəsi kimi 

götürülməsi şərtidir; bu şərtilik isə ona əsaslanır ki, 40-cı, 

müəyyən qədər isə 50-ci illərdə 20-ci, 30-cu illərə məxsus 

əlamətlər mövcuddur, lakin eyni zamanda, xüsusən 50-ci 

illərin ortalarından etibarən ədəbi dildə xalq dilinə qayıdış 

müşahidə edilir. Beləliklə, 40-cı, 50-ci illər, əslində I 

mərhələdən II mərhələyə keçid dövrü kimi anlaşılmalıdır – 

bu illərin II mərhələyə aid edilməsi isə həmin illərdə II 

mərhələyə məxsus əlamətlərin müəyyən qədər təzahürü ilə 

bağlıdır. 

60-cı illərdə ədəbi-bədii dildə, 70-ci illərdə isə ədəbi-

bədii dillə yanaşı əvvəl publisist, bir qədər sonra elmi 

üslubda xalq dilinə qayıdış özünü göstərir, həm fonetik, 

həm leksik, həm də qrammatik (sintaktik) norma qeyd 

edilən prosesi əks etdirir. 

II mərhələdə funksional üslublar bir-birindən daha 

çox təcrid olunur – üslub keyfiyyətləri daha diferensial 

görünür. 

Fonetik-orfoqrafik normanın inkişafı. Sovet 

hakimiyyətinin ilk illərində – 20-ci illərin əvvəllərində 

əlifba məsələsi dönə-dönə müzakirə edilir; əgər XIX əsrdə 

ərəb əlifbasını dəyişmək mümkün deyildisə (M.F.Axun-

---

 

41

dovun fəaliyyəti də bunu göstərdi), XX əsrin əvvəllərində, 

əksinə, onu saxlamaq çətin oldu… 

30 dekabr 1921-ci ildə Azərbaycan Xalq Komissarları 

Sovetində müşavirə keçirilir. Müşavirədə Yeni Əlifba 

Komitəsi təşkil edilir. 30 dekabr 1922-ci ildə latın əlifbası 

əsasında tərtib olunmuş əlifba layihəsi elan olunur. Bu 

əlifba ciddi şəkildə fonetik prinsipə əsaslanırdı. Ərəb dili 

üçün spesifik olan səsləri ifadə edən hərflər (məsələn, 

ث, ط, 

ظ, ض, ز, ع və s), əlifbadan çıxarılır. 

30 dekabr 1922-ci ildən etibarən mətbuat yeni əlifbanı 

təbliğ edir, 1924-cü ildən isə ərəb əlifbası ilə yanaşı, yeni 

əlifbanın işlədilməsi də rəsmiləşdirilir. 

I Türkoloji qurultay (1926) yeni əlifbanın qəbulunu 

məqbul hadisə hesab edir. 1 yanvar 1929-cu ildən isə ərəb 

əlifbasından bütünlüklə imtina olunur, yeni əlifba ye

g

anə 

əlifba olaraq işlənir. 

Ərəb əlifbasının ləğv edilməsi ədəbi dilin fonetik 

normasındakı demokratikləşmənin təsbit olunmasına imkan 

verir; alınma sözlər də daxil edilməklə tələffüz-orfoepiya 

norması yazı-orfoqrafiya norması ilə xeyli dərəcədə 

yaxınlaşdırılır. 

Latın əlifbasına keçid prosesində orfoqrafiya məsə-

lələri də müzakirə edilir. Müzakirələrin gedişində vahid 

orfoqrafiya yaradılmasına daha çox diqqət verilirdi, çünki 

XX əsrin əvvəllərində mətbuatın təcrübəsi göstərmişdi ki, 

hər kəs öz bildiyi kimi yazır, vahid orfoqrafiya normasına 

riayət edilmir. 

Latın əlifbasından istifadə edildiyi ilk illərdə norma 

pərakəndəliyi davam edirdi; cəmisi bir-iki mətbuat orqa-

nında bir neçə orfoqrafiya norması mövcud idi. Səbəbi də o 

idi ki, demokratik əhvali-ruhiyyənin artması dialekt-lərə 

məxsus tələffüz variantlarının əsrlər uzunu müəy-yənləşmiş 

---

 

42

normaya təcavüzünə şərait yaradırdı, lakin vulqar 

demokratizm tələffüz normasını dağıtmamışdı (əslində, 

dağıda da bilməzdi, çünki tələffüz norması çoxəsrlik 

orfoqrafik prinsiplərlə qanunauyğun əlaqədə mövcud idi, 

ərəb əlifbasının ləğvi isə bu prinsipləri məhv etmirdi), 

sadəcə olaraq, variantlılıq yaradırdı. Əlbəttə, mətbuatın 

kütləvi savadalma işindəki rolunu nəzərə alsaq, bu cür 

variantlılıq savadlanma məsələsinə də mane olurdu

1

. 

20-ci illərdə latın əlifbasından istifadə təcrübəsi, eləcə 

də orfoqrafiya prinsiplərinin fəaliyyəti ilə bağlı müzakirələr 

istər fonetik-tələffüz, istərsə də orfoqrafiya—yazı 

mədəniyyətinin təkmilləşməsi perspektivlərini müəyyən 

etdi. Demək lazımdır ki, həmin illərdə (əslində, sonralar da) 

orfoqrafiyanın problemləri orfoepiyanın problemlərinə 

nisbətən daha aktual sayılırdı və maraqlıdır ki, orfoepiya 

məsələlərinə (məsələn, ahəng qanununun fəaliyyət dairəsi) 

o vaxt xüsusi diqqət verilirdi ki, bu, birbaşa orfoqrafiya ilə 

bağlı olsun; elə bunun nəticəsi idi ki, 30-cu, 40-cı, hətta 50-

ci illərdə orfoqrafik norma tələffüz norması üzərində 

hegemonluğa malik idi. 

20-ci illərdə alınma sözlərin orfoqrafiyası ətrafında 

gedən mübahisələr problemin həlli üçün iki yol müəyyən 

etdi: 

–

  mənbə dildəki formasında yazmaq; 

–

  xalq tələffüz formasında (əsasən, ahəng qanununa 

tabe edərək; məsələn, iqbal-yığval) yazmaq. 

20-ci illərdə alınma sözlərin orfoqrafiyasının belə 

aktual şəkil alması, ardıcıl olaraq mübahisə doğurması 

ondan irəli gəlirdi ki: 

–

  birincisi, tarixən ədəbi dildə mövcud olan ərəb, 

                                                           

1

 Bax: N.Xudiyev. Zamanın axarı ilə, «Azərbaycan» jur. 1988, № 4, səh. 180-

181. 

---