A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
49 dılmasından ibarətdir (mətbuatda apostrofun tamamilə atılması barədə mülahizələr əksini tapır). 60-cı illərdə əvvəl ədəbi-bədii dildə, bir qədər sonra isə publisist üslubda folklor ifadə tərzinə – xalq dilinə qayıdış rəsmi şəkildə təsdiq edilib orfoqrafiya qaydalarında təsbit olunmasa da, yazı dilində müəyyən demokratizm meyillərinin meydana gəlməsi ilə nəticələnir; bir sıra hallarda isə dialekt tələffüz xüsusiyyətləri yazıya ayaq açır, təbliğ olunur. Doğrudur, 80-ci illərin əvvəllərindən etibarən bu prosesin ifrat şəkil alması dayanır, lakin bununla belə, fonetik-orfoqrafik normaya demokratizm ab-havası da gəlir. Sözlərin, xüsusilə şəkilçilərin tələffüzündə orfo- qrafiyaya təsir edə biləcək dəyişikliklər baş verir. Lakin məsələ burasındadır ki, fonetik-tələffüz mühitindəki təbəddülat orfoepiya qaydalarının yaradılmasına, başqa sözlə, fonetik-tələffüz normasının tam təsbit olunmasına təsir etmir. İndiyə qədər bu sahədə nəyin norma, nəyin qeyri-norma olduğunu, demək olar ki, dil stixiyası müəy- yən edir. Əlbəttə, 60-80-ci illərdə orfoqrafiya qaydalarının tez- tez müzakirə olunmaması əsasən stabil qaydaların yaran- maqda olduğunu göstərir. Orfoepiya sahəsində isə 60-70- 80-ci illərin fonetik-tələffüz təcrübəsi əsasında yeni stabil orfoepiya qaydaları yaratmaq mümkündür. Sovet dövründə ədəbi dilin fonetik normasının inkişafı onun orfoqrafik-yazı, eləcə də orfoepik-tələffüz normasının inkişafı ilə bağlıdır; əslində, bu qanuna- uyğunluq ədəbi dilin sovet dövründəki kütləviliyindən irəli gəlir, elə bu kütləviliyin nəticəsidir ki, orfoqrafik-yazı mühiti orfoepik-tələffüz mühiti ilə əlaqədə inkişaf edir. Qrammatik normanın inkişafı. Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik norması XVIII əsrin ortalarından
50 etibarən milli əsaslar üzərində, başqa sözlə, xalq-folklor dilinin qrammatikası əsasında yenidən qurulur. Qrammatik normanın milliləşmə-xəlqiləşmə istiqamətində inkişafı XIX əsr boyu davam edir. XX əsrin əvvəllərində isə burjua mədəniyyətinin çiçəklənməsi ilə ədəbi dilin qrammatik norması demokratik və qeyri-demokratik istiqamətlərdə funksionallaşmaq imkanı qazanır. Sovet dövründə ədəbi dilin morfoloji normasında elə bir dəyişiklik müşahidə edilmir; bəzən morfonoloji normadakı təbəddülatların tədqiqatçılar tərəfindən mor- foloji normanın inkişafı kimi qəbul edilməsi diqqəti cəlb edir 1
A. Əlizadə 20-30-cu illərdə sormaq felinin yönlük halla işlənməsi (çıxışlıq hal əvəzinə) faktına istinad edərək belə bir nəticəyə gəlir: «Göründüyü kimi, 1920-1940-cı illər müddətində ismin yönlük halı müxtəlif mənalarda işlənmişdir. Son zamanlarda isə ismin yönlük hal şəkilçi- sinin qrammatik əlaməti sabitləşmişdir» 2 .
neçə əsr bundan əvvəl (ən geci XVII-XVIII əsrlərdə) sabitləşmişdir; 20-30-cu illərdə qeyd olunan hadisənin mövcudluğuna gəldikdə isə, bu, arxaik normativliyin dirçəldilməsindən ibarətdir, canlı hadisə deyil (bu cür faktların fonetik səviyyədə də mövcudluğunu qeyd etmişdik). 40-cı illərdə bu vəziyyətin prinsip etibarilə aradan qalxması da, şübhəsiz, yönlük halın inkişafı deyil, sadəcə olaraq «yönlük hal+sormaq (soruşmaq)» mode- lindən, yəni arxaik norma faktından imtina edilməsidir (bu qəbildən olan başqa faktlarda olduğu kimi). Sifətin dərəcə şəkilçilərindən -mtraq, -sov (soy), qaç,
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh 225-253 2 Yenə orada, səh. 239. 51 takım, fəzlə kimi kəmiyyət mənalı morfemlər, bölgülü saylar (birər, ikər, onar…) 20-30-cu illərdə müəyyən işləkliyə malik olmuş 1 , mərhələnin morfoloji norma mühitində diqqəti cəlb etmişdir. Felə məxsus arxaik əlamətlərdən bəziləri sovet dövründə – ədəbi dilin inkişafının birinci mərhələsində funksionallaşmaq imkanına malik olmuşdur; buraya aşağıdakılar daxildir: a) əmr şəklinin I şəxs təkini ifadə edən -ayım, -əyim şəkilçisi (bu şəkilçinin XVIII əsrə qədər ədəbi dildə işlədildiyi qeyd edilmişdir, sonralar bir qayda olaraq işlənməmişdir) 2 ; b) əmr şəklinin I şəxs cəmini ifadə edən -alım, -əlim şəkilçisi (bu şəkilçi də XVIII əsrdən etibarən normativliyini itirmişdir) 3 ; c) -malı, -məli şəkilçisinin funksionallığı artır; -malı, -məli şəkilçisi başqa üslublara nisbətən mətbuat üslubunda, əsasən, çağırış xarakterli məqalə başlıqlarında, konfrans, qurultay, plenum və idarə iclaslarının sərlövhə və qərarlarında daha çox işlənir» 4 . Felə məxsus qrammatik kateqoriya əlamətlərindən aşağıdakılar 20-30-cu illər Azərbaycan ədəbi dilində türk dilinin faktı kimi işlənmişdir: – xəbər şəklinin I şəxs təkinin inkarı -mam, -məm forması ilə düzəlir (düşünməm, sığınmam, istəməm və s.) 5 ; – xəbər şəklinin indiki zamanını bildirmək üçün -yor forması işlənir (kəliyorum, yazıyorum və s).
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 240-244. 2 M.Rəhimov. Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixi, Bakı, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1965, səh 47. 3 Yenə orada, səh. 52. 4 Yenə orada, səh. 249. 5 Yenə orada, səh. 249. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|