464
5
6
5
2
3
4
3
t
E
b
p
.
Bu
məsələnin qoyuluşundan istifadə edərək, quyudibindəki
partlayış nəticəsində zərbə dalğasının hərəkət qanununu öyrənmək və
zərbə dalğası təzyiqini qiymətləndirmək olar.
Atom partlayışına güclü “nöqtəvi” partlayış kimi baxmaq olar.
Bu halda böyük enerji E ayrılır. Partlayış mərkəzindən güclü zərbə
dalğası yayılır. Zərbə dalğasının yayılmasını xarakterizə edən r
kəmiyyəti enerjidən, zamandan və havanın başlanğıc sıxlığından
asılıdır.
0
,
,t
E
f
r
və ya - teoreminə əsasən
5
1
0
2
Et
r
(VII.4)
Bu
ifadədən görünür ki,
- ni tapmaq üçün zərbə dalğasının
istənilən zaman anında yayılma radiusunu müəyyən etmək lazımdır.
Alınan nəticələr
r
lg
2
5
və
t
lg koordinatlarında düz xətlə ifadə olun-
malıdır. Doğrudan da
t
lg
CE
lg
2
5
r
lg
2
5
5
1
5
1
Bunu C.Teylor təsdiq etmişdir. Bu məqsədlə o, nüvə təcrübələri
zamanı yaranan kürənin yayılması haqqında kinofilmdən istifadə
etmiş və -nin vahidə yaxın olduğunu göstərmişdir.
(VII.4) asılılığını bildikdən sonra partlayış enerjisini tapmaq
olar. C.
Teylora görə bu enerji
epq
10
E
20
olmuşdur.
Lay
təzyiqinin bərpa vaxtını aşağıdakı kimi qiymətləndirmək
olar. Tutaq ki, quyunun debiti Q və bu debitə uyğun depressiya p
- dir. Aydındır ki, t bərpa müddətində
0
Q
və
0
p
olmalıdır.
465
Qəbul etmək olar ki, t bərpa müddəti ərzində quyunun debiti
2
Q
və depressiya
2
p
olur.
t
bərpa müddətində təzyiqin artması hesabına quyudibi zonada
p
h
R
R
2
1
*
2
1
2
2
həcmi yaranacaq və bu həcmi
t
Q
2
1
qədər maye
dolduracaqdır. Buna əsasən yaza bilərik:
Qt
2
1
p
h
R
R
2
1
*
2
1
2
2
və ya
1
2
*
2
2
R
R
ln
p
kh
2
p
h
R
.
1
2
*
2
2
R
R
ln
k
2
R
t
.
Deməli, bərpa vaxtının dəyişməsi t
k
R
*
2
2
həddində olmalı-
dır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ifadəni ölçülər nəzəriyyəsi əsasında
da almaq olar. Doğrudan da bərpa vaxtı
2
*
R
,
,
k
t
t
olmalıdır. Ölçülər nəzəriyyəsinə əsasən yaza bilərik:
3
2
1
x
2
x
8
x
R
k
t
.
Buradan:
1
x
1
0
x
x
2
1
0
x
x
2
x
4
3
2
1
.
466
Bu tənliyi həll edib alarıq:
1
x
1
;
1
x
2
;
3
x
3
.
t
k
R
*
2
2
Eyni
mahiyyətli iki fiziki hadisənin oxşar olması üçün onları
xarakterizə edən əsas ölçüsüz parametrlərin bərabər qalması zəruri və
kafi şərtdir.
Əsas ölçüsüz parametrlərin bərabərlik şərti əsasında modeldə
baş verən prosesin xarakteristikalarından naturadakı xarakteristika-
larına keçmək olar. Konkret məsələlərin həllində aşağıdakı çətinliklər
meydana çıxır: 1) verilmiş hadisəni xarakterizə parametrlərin
hamısının məlum olmaması; 2) bu parametrlərdən hadisəni daha çox
müəyyənləşdirən parametrlərin düzgün seçilməsi; 3) praktiki olaraq
modelin və naturanın qəbul edilmiş parametrləri əsas ölçüsüz
parametrlərin bərabərliyini təmin etməsi. Bu halda natura ilə modelin
oxşarlığı təxmini olur. Belə modelləşdirməyə təxmini modelləşdirmə
deyilir. Konkret məsələnin qoyuluşundan asılı olaraq təxminilik
müxtəlif olur.
§ 2. Neftin su ilə sıxışdırılma prosesinin
modelləşdirilməsi
Neftin su ilə sıxışdırılma prosesini laboratoriya şəraitində
(modeldə) öyrəndikdə bu prosesin natura şəraitinə dəqiq və ya nə
dərəcədə təxmini uyğun olduğunun müəyyən edilməsi mühüm
məsələlərdən biridir. Bu məsələni tədqiq etmək üçün aşağıdakı
diferensial tənliklər sistemindən istifadə etmək olar:
t
s
k
m
2
p
p
x
f
x
s
n
k
n
, (VII.5)
t
s
k
m
2
p
p
x
f
x
s
s
k
s
(VII.6)