A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov
Yüklə 3,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
87
səbəb layın açılması və istismarı prosesində plastik xassəyə malik gillisuxurların qyuyua daxil olub, layın tavan hissəsində boşluqlar yaratmasıdır. Nəticədə, quydibi zonada lay suxurları müəyyən dərəcədə dağ təzyiqinin təsirindən azad olur. Təbiidir ki, belə şəraitdə uxurların yarılmasını təmin etmək üçün lazım olan təzyiq, dağ təzyiqindən kiçik olacaqdır. Bu hadisəni ilk dəfə akad. S.A.Xristianoviç izah etmişdir.
Məlumdur ki, məhsuldar laya düşən dağ təzyiqinin azaldılması ilə suxurun keçiriciliyini artırmaq olar. Bu nöqteyi – nəzərdən S.A.Xristianoviç, A.X.Mirzəcanzadə və onların elmi əməkdaşları yeni üsul təklif etmişlər. Həmin üsulda qoruyucu kəmərdə və sement halqasında perforasiya, yaxud torpedləmə ilə layın plastik qatı qarşısında onun yuyulması üçün pəncərə açılır və buradan plastik qat yuyulur, lazımi həcmdə boşluq yaradılır. Boşluq yaradıldıqdan sonra maye sütununun təzyiqini azaltmaqla, süni yaradılmış boşluğa düşən əks-təsir azaldılmış olur. Əkstəzyiqin azaldılması ətraf suxurların daşılmasına səbəb olur. Plastik suxuru çıxarmaq şərtilə ardıcıl olaraq boşluğa düşən təzyiqi azaldıb-artırmaqla dağ təzyiqini böyük həddə azaltmaq mümkündür.
Lay şəraitində suxurların mexaniki xassələrini müəyyən edən amillər aşağıdakılardır: 1) cuxurların yatma dərinliyi – bu, dağ təzyiqini təyin edir; 2) yatağın tektonikası- bu, suxurların məruz qaldığı gərginliklərin xarakterini və intensivlik dərəcəsini təyin edir; 3) ctratoqrafik yatım şəraiti; 4) lay təzyiqi, layın maye, qaz və su ilə doyma dərəcəsi. Suxurlarda gərginlikli vəziyyət onların üzərində yatan layların ağırlıq qüvvəsinin təsirindən yaranır. Suxurların gərginlikli vəziyyət, onların yatma dərinliyindən və mexaniki xassələrindən asılıdır. Belə ki, ilk şəraitdə suxurlar, yuxarıda yatan layların ağırlığından yaranan xarıci təzyiqlə suxurda əmələ gələn gərginliklərin təsiti altında müvazinətdə olur. Suxurda yaranan gərginliklər üfüqi və şaquli istiqamətdə ayrılmış toplananlardan ibarətdir. Bu halda şaquli istiqamətdəki toplanan
,
z
(1.79) üfiqi istiqamətdəki toplananlar isə ,
n y x
(1.80) 88
olacaqdır. Burada n – yana təzyiq əmsalı; -suxurun sıxlığı; g- sərbəstdüşmə təcili; H-dərinlikdir. n əmsalı plastik və axımlı növ suxurlar üçün vahidə bərabər, başqa suxurlar üçün isə vahiddən kiçik olur. Yana təzyiq əmsalının təxmini qiymətini aşağıdakı kimi tapmaq olar.
Şəkil I. 37
Suxurun kubşəkilli elementlər həcminə elastik cism kimi baxaq (şəkil I.37). Onda bu elementin oxlar istiqamətində nisbi deformasiyası aşağıdakı ifadələrdən tapıla bılər: , ) ( 1
y x x E
, ) ( 1 x z y y E
(1.81) , ) ( 1
x z z E
Burada E- Yunq modylu; z y x , , oxlar üzrə normal ğərğinliklər; Puasson əmsalıdır.
Qəbul edək ki, çökmə suxurların əmələgəlmə prosesində suxurlar ancaq şaquli istiqamətdə sıxılır (yəni nisbi deformasiya sıfırdan 89
fərqlidir), üfüqi istiqamətdə isə sıxılma yoxdur (nisbi deformasiya sıfırdır), onda:
0
x
(I.82) olur. Bu şərtə əsasən (I.81) ifadəsindən alınır:
z y x 1
(I.83) (I.79), (I.80) və (I.83) ifadələrinin müqayisəsindən yana təzyiq əmsalı 1
tapılır.
Tutaq ki, suxurlar üçün Puasson əmsalı 3 , 0 . Onda z y x 43 , 0
(I.84) olur. I.6 cədvəlində isə müxtəlif suxurlar üçün Pyasson və yana təzyiq əmsallarının qiymətləri verilmişdir.
Cədvəl 1.6 Suxur növü
Qum 0.28
0.40 Gilli qum 0.31 0.45
Qumlu gil 0.37
0.60 Gil
0.41 0.70
(I.84) ifadəsindən suxurların mürəkkəb gərginlikli vəziyyəti üçün istifadə etmək olmaz. Həmin ifadədən görünür ki, müəyyən dərinliyə qədər suxurlarda yaranan şaquli istiqamətli gərginliklər hidrostatik qanunla təyin oluna bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, yer qabıgında baş verən mürəkkəb tektonik proseslər nəticəsində bəzən üfüqi istiqamətdəki gərginliklərdən bir neçə dəfə fərqli olması hallarına da rast gəlinir.
Yüklə 3,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|