78
otaqdan 3 adam getsəbelə, müşahidəçinin
adamların sayını
qiymətləndirməsi dəyişməz. Deməli, 5-ci misalda fərq kimi, 397 deyil,
400 də götürmək olardı. Əgər 5-ci misalda göstərilən rəqəmlərəmanət
kassasında pulgötürmə əməliyyatını ifadə edirsə, onda fərq kimi 397
ədədi götrülməlidir. Bu eyniylə 6-cı misalada aiddir.
Vurma və bölmə əməliyyatında hasil və ya qisməti lazımi
rəqəmlərin sayı orada iştirak edən ədədlərdən lazımi rəqəmlərin sayı az
olan rəqəm qədər olmalıdır. Yəni əgər lazımi rəqəmlərin sayı iki olan
ədəd, üç lazımi rəqəmli ədədə vurulursa, onda hasili yalnız iki lazımi
rəqəmi olmalıdır. Məsələn, 5.2×3.1=16; 5.243×3.1 + 16: 5.243 ×
0.0031=0.016: 37:9.1=4.1.
Vurma və bölmə əməliyyatında da lazımi rəqəmlərin seçilməsi
yuvarlaqlaşdırma ilə aparılmalıdır.
§ 16. Məsaməli mühitin xüsusi səthi və onun
təyin edilməsi
Süxur nümunəsinin vahid həcmindəki dənəciklərinin səthləri
cəminə, süxurun xüsusi səthi (F
c
) deyilir.Süxurun dənəciklərinin
diametrləri nə qədər kiçik olarsa, süxurun xüsusi səthi də böyük alınar.
Dənəciklərinin ölçüləri kiçik və sıxlığı çox olan qum hissəciklərindən
təşkil olunmuş süxurun səthi böyük ölçüyə malik olduğundan orada
neftin sıxışdırılması məsələsini xeyli çətinləşdirir.
Deyilənlərdən məlum olur ki, süxurun xüsusi səthi,
məsamələrəldən mayenin hərəkəki zamanı səthdə malekulyarqüvvənin
yaranmaslna, əlaqəli suyun, qalıq neftin, qazın miqdarına xeyli təsir
göstərir. Səhti-molekulyar qüvvələrin süzülməyə təsiridə məsaməli
mühitin xüsusisəthindən asılıdır. İri dənəli süxurlardan təşkil olunmuş
və nisbətən, böyük xüsusi səthə malik olmayan məsaməli mühitlərdə,
səthdə yerləşən molekulların sayı, mayenin həcmi daxilində yerləşmiş
molekulların sayında müqayisə edilməyəcək dərəcə az olduğundan
süzülməyə təsir göstərməyəcək.
Beləliklə, xüsusi səth , dağ süxurlarının əsas xassələrindən biridir.
79
Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi səth anlayışının asan dərk
olunmasına baxmayaraq onun qiymətinin düzgün təyin edilməsi çətin
məsələdir. Bu onunla əlaqədardır ki, məsaməli mühitin məsamələrinin
ölçüləri on və yüz mikrondan tutmuş, milekul ölçüsü ilə müqayisə
olunan kanallardan təşkil olunmuşdur.
Əgər hissəçiklər eyni ölçülü kürə şəklində olsayd, onda vahid
həcmdəki süxur hissəciklərinin səthi
d
m
F
c
1
6
(1.65)
olacaqdır. Burada F
c
-xüsusi səth, m-məsaməlilik, d-hissəciyin diametri.
Təbii qumlar üçün xüsusi səth, onun qranulometrik tərkibinin hər
fraksiyası üçün tapılmış xüsusi səthlərin cəmi kimi təyin edilir:
F
c
=
1
1
1
6
d
m
M
m
(1.66)
burada M-süxurun kütləsi; m
1
-baxılan fraksiyanın ketləsi; d
1
-
fraksiyanın orta diametri olub, aşağıdakı ifadədən tapılır:
,
``
1
`
1
2
1
1
1
1
1
d
d
d
(1.67)
Burada d`, d
1
``ələyin deşiyinin iki yaxın standart ölçüsüdür.
Prof. K.Q.Orkinin apardığı təcrebələrə əsasən mexaniki tərkibə
görə (1.66) ifadəsi ilə hesablanan xüsusi səthə, dənəciklərin qeyri-
kürəşəkilli olmasını nəzərə alan düzəliş əmsalı α əlavə edilməlidir.Belə
düzəliş əmsalı α=1.2÷1.4 arasında dəyişərək xüsusi səthi artırır, α-nın
kiçik qiyməti hamarlanmış dənəciklər üçün, böyük qiyməti isə kələ-
kötür dənəciklər üçün götrülür.
(1.66) ifadəsindən istifadə edib, real süxurlar üçün xüsusi səthlə
onun digər fiziki xassələri arasında əlaqəni göstərmək olar. Bunun üçün
qeyri bir cinsli real süxur, onunla ekivalent fiktiv süxurla əvəz olunur.
(1.65) və (1.66) düsturlarının müqayisəsindən aşağıdakı ifadələr tapılır.
1
1
/
d
m
M
d
e
və
e
c
d
m
F
)
1
(
80
Xüsusi səthi hidravlik radiusla (R) ifadə etmək olar.
;
1
6
m
md
R
e
.
R
m
F
c
Məlumdur ki, hidravlik radius ,məsaçəli kanalların en kəsiyi
sahəsinin onun perimetrinə nisbətən bərabər olduğundan K
k
radiuslu
dairəvi kanallar üçün
2
k
R
R
,
k
c
R
m
F
2
(1.68)
olduqda ideal süxur modeli üçün Darsi və Puazeyl ifadələrinin
müqayisəsindən alınan
m
k
R
k
2
2
qiymətini (1.68) düsturunda yerinə
yazsaq alarıq;
.
2k
m
m
F
c
(1.69)
(1.69) ifadəsindən məlum olur ki, süxurun xüsusi səthi
məsaməlilik əmsalından və keçiricilikdən asılıdır. Belə ki, məsaçələrin
radiusu və keçiricilik əmsalı nə qədər kiçik olarsa, süxurun xüsusi səthi
bir o qədər böyük alınar. (1.69) ifadəsi, keçiriciliyin məsaməlilikdən,
xüsusi səthdən və məsaməli mühitin strukturundan asılılığını göstərən
Kozeni-Karman düsturunun xüsusi halıdır. Ümumi halda Kozeni-
Karman düsturu aşağıdakı şəkildə yazılır:
2
2
3
l
F
m
k
c
, (1.70)
burada l -kanalların orta statistikuzunluqlarının süxur nümunəsinin
uzunluğuna nisbətinigöstərən əmsal ( l > 6 olur); η-məsaməlikanalların
formasını nəzərə alan əçsal olub, 2÷3 arasında dəyişir.
Məsaməli mühitin xüsusi səthini təyin etmək üçün yuxarıdakı
ifadələrdən əlavə statistik, adsorbsiya, mayenin süzülməsi, radioaktiv bə
s. üsullardan da istifadə edilir.