A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

78 

 

otaqdan 3 adam getsəbelə, müşahidəçinin 

adamların sayını 

qiymətləndirməsi dəyişməz. Deməli, 5-ci misalda fərq kimi, 397 deyil, 

400 də  götürmək olardı.  Əgər 5-ci misalda göstərilən rəqəmlərəmanət 

kassasında pulgötürmə  əməliyyatını ifadə edirsə, onda fərq kimi 397 

ədədi götrülməlidir. Bu eyniylə 6-cı misalada aiddir. 

Vurma və  bölmə  əməliyyatında hasil və ya qisməti lazımi 

rəqəmlərin sayı orada iştirak edən ədədlərdən lazımi rəqəmlərin sayı az 

olan rəqəm qədər olmalıdır. Yəni  əgər lazımi rəqəmlərin sayı iki olan 

ədəd, üç lazımi rəqəmli  ədədə vurulursa, onda hasili yalnız iki lazımi 

rəqəmi olmalıdır. Məsələn,  5.2×3.1=16; 5.243×3.1 + 16:  5.243 × 

0.0031=0.016: 37:9.1=4.1. 

Vurma və  bölmə  əməliyyatında da lazımi rəqəmlərin seçilməsi 

yuvarlaqlaşdırma ilə aparılmalıdır. 

 

 

§ 16. Məsaməli mühitin xüsusi səthi və onun 

təyin edilməsi 

Süxur nümunəsinin  vahid həcmindəki dənəciklərinin səthləri 

cəminə,  süxurun  xüsusi səthi (F

c

) deyilir.Süxurun dənəciklərinin 

diametrləri nə qədər kiçik olarsa, süxurun xüsusi səthi də böyük alınar. 

Dənəciklərinin ölçüləri kiçik və  sıxlığı çox olan qum hissəciklərindən 

təşkil olunmuş süxurun səthi  böyük ölçüyə  malik olduğundan orada 

neftin sıxışdırılması məsələsini xeyli çətinləşdirir. 

Deyilənlərdən məlum olur ki, süxurun xüsusi səthi, 

məsamələrəldən mayenin hərəkəki zamanı  səthdə  malekulyarqüvvənin 

yaranmaslna,  əlaqəli suyun, qalıq neftin, qazın miqdarına xeyli təsir 

göstərir. Səhti-molekulyar qüvvələrin süzülməyə  təsiridə  məsaməli 

mühitin xüsusisəthindən asılıdır.  İri dənəli süxurlardan təşkil olunmuş 

və nisbətən, böyük xüsusi səthə malik olmayan məsaməli mühitlərdə, 

səthdə yerləşən  molekulların sayı, mayenin həcmi daxilində yerləşmiş  

molekulların sayında müqayisə edilməyəcək dərəcə  az olduğundan 

süzülməyə təsir göstərməyəcək. 

Beləliklə, xüsusi səth , dağ süxurlarının əsas xassələrindən biridir. 

---

79 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi səth anlayışının asan dərk 

olunmasına  baxmayaraq onun qiymətinin düzgün təyin edilməsi çətin 

məsələdir. Bu onunla əlaqədardır ki, məsaməli mühitin məsamələrinin 

ölçüləri on və  yüz mikrondan tutmuş, milekul ölçüsü ilə  müqayisə 

olunan kanallardan təşkil olunmuşdur. 

Əgər hissəçiklər eyni ölçülü kürə  şəklində olsayd, onda vahid 

həcmdəki süxur hissəciklərinin səthi 

d

m

F

c

1

6

                                                        (1.65) 

olacaqdır. Burada F

c

-xüsusi səth, m-məsaməlilik, d-hissəciyin diametri. 

Təbii qumlar üçün xüsusi səth, onun qranulometrik tərkibinin hər 

fraksiyası üçün tapılmış xüsusi səthlərin cəmi kimi təyin edilir: 

 

F

c

=

1

1

1

6

d

m

M

m

                                                          (1.66) 

burada M-süxurun kütləsi; m

1

-baxılan fraksiyanın ketləsi;  d

1

-

fraksiyanın orta diametri olub, aşağıdakı ifadədən tapılır: 

,

``

1

`

1

2

1

1

1

1

1

d

d

d

                                                        (1.67) 

Burada d`, d

1

``ələyin deşiyinin iki yaxın standart ölçüsüdür. 

Prof. K.Q.Orkinin apardığı  təcrebələrə  əsasən mexaniki tərkibə 

görə (1.66) ifadəsi ilə  hesablanan xüsusi səthə, dənəciklərin qeyri-

kürəşəkilli olmasını nəzərə alan düzəliş əmsalı α əlavə edilməlidir.Belə 

düzəliş əmsalı  α=1.2÷1.4 arasında dəyişərək xüsusi səthi artırır, α-nın 

kiçik qiyməti hamarlanmış  dənəciklər üçün, böyük qiyməti isə  kələ-

kötür dənəciklər üçün götrülür. 

(1.66)  ifadəsindən istifadə  edib, real süxurlar üçün xüsusi səthlə 

onun digər fiziki xassələri arasında əlaqəni göstərmək olar. Bunun üçün 

qeyri bir cinsli real süxur, onunla ekivalent fiktiv süxurla əvəz olunur. 

(1.65) və (1.66) düsturlarının müqayisəsindən aşağıdakı ifadələr tapılır.  

1

1

/ d

m

M

d

e

   və   

e

c

d

m

F

)

1

(

 

---

80 

 

Xüsusi səthi hidravlik radiusla  (R) ifadə etmək olar. 

 

;

1

6

m

md

R

e

    

.

R

m

F

c

 

Məlumdur ki, hidravlik radius ,məsaçəli kanalların en kəsiyi 

sahəsinin onun perimetrinə nisbətən bərabər olduğundan  K

k  

radiuslu 

dairəvi kanallar üçün 

2

k

R

R

,  

k

c

R

m

F

2

                                                             (1.68) 

olduqda  ideal süxur modeli üçün Darsi və Puazeyl ifadələrinin 

müqayisəsindən alınan 

m

k

R

k

2

2

 qiymətini  (1.68) düsturunda yerinə 

yazsaq alarıq; 

.

2k

m

m

F

c

                                                                          (1.69) 

(1.69) ifadəsindən məlum olur ki, süxurun xüsusi səthi 

məsaməlilik  əmsalından və  keçiricilikdən asılıdır. Belə ki, məsaçələrin 

radiusu və keçiricilik əmsalı nə qədər kiçik olarsa, süxurun xüsusi səthi 

bir o qədər böyük alınar. (1.69) ifadəsi,  keçiriciliyin məsaməlilikdən, 

xüsusi səthdən və  məsaməli mühitin strukturundan asılılığını göstərən 

Kozeni-Karman düsturunun xüsusi halıdır. Ümumi halda Kozeni-

Karman düsturu aşağıdakı şəkildə yazılır: 

 

2

2

3

l

F

m

k

c

,                                                                           (1.70) 

burada  l -kanalların orta statistikuzunluqlarının süxur nümunəsinin 

uzunluğuna nisbətinigöstərən əmsal  ( l > 6 olur); η-məsaməlikanalların  

formasını nəzərə alan əçsal olub, 2÷3 arasında dəyişir. 

Məsaməli mühitin xüsusi səthini təyin etmək üçün yuxarıdakı 

ifadələrdən əlavə statistik, adsorbsiya, mayenin süzülməsi, radioaktiv bə 

s. üsullardan da istifadə edilir. 

---