A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

81 

 

Statistik üsulla xüsusi səthin təyin edilməsi üçün məsaməli 

mühitin ixtiyari en kəsiyinin n dəfə 

böyüdülmüş 

mikpofotoqrafiyasından istifadə  olunur. Bu foto şəklinə  uzunluğu  α 

olan iynəni ixtiyari surətdə  bir neçə  dəfə  atırlar, iynə ucunun 

məsaməliliyin daxilinədüşmə  sayını  n

1

,  yinənin məsaməliliyin 

sərhədini kəsdiyi halların sayını n

2 

hesablayırlar. Xüsusi səth aşağıdakı 

ehtimal nəzəriyyəsindən çıxarılan ifadə ilə tapılır: 

n

an

mn

F

c

1

2

4

 

Adrosbsiya üsulu ilə  xüsusi səthin təyin edilməsi süxur səthinin 

maye və qaz hissəciklərini özündı adsorbsiyaetmə qabliyyətinə malik 

olmasına  əsaslanır. Adsorbsiya olunan maddənin miqdarına (daha 

doğrusu onun malekullarının sayına görə) və  həmin maddənin bir 

atomuna  düşən sahəyə görə xüsusi səth hesablanır. Bu üsuldan istifadə 

edildikdə  xüsusi mürəkkəb cihazlar və  yüksək ixtisaslı icraçılar tələb 

edildiyindən geniş yayılmamışdır. 

Mayenin süzülməsi üsulu ilə  xüsusi səthin təyin edilməsi də  çox 

geniş yayılmışdır. Bunun üçün ən  əvvəl keçiricilik, sonra isə Kozeni-

Karman ifadəsindən xüsusi səth təyin edilir. 

Xüsusi səthlər başqa üsullarla da təyin edilər bilər. 

 

§ 17.  Çatlı süxurların xassələri 

Bir çox yataqlarda sənaye miqyaslı neft ehtiyatı çatlı-məsaməli 

mühitdə yerləşir. 

Çatlı süxurları 2 qrupa ayırmaq olar: 

          1)  təmiz çatlı süxur.Belə  süxurlarda çatların həcmi layın  əsas 

tutumunu təşkil edir və  süzülmə  də  həmin çatlarda baş verir.Belə 

süxurların məsamələrində yerləşən neft, su və s. hərəkətsiz qalır; 

  2) qarışıq növ süxurlar. Bu cür çatlı süxurlara çatlı-məsaməli 

süxurlarda deyilir.belə  süxurlarda layın  əsas ehtiyyatı  məsamələrdə 

yerləşir, quyudibinə neft, su və qaz məsamələrlə  əlaqədə  olan çatlar 

üzrə hərəkət edir. 

  Çatlı süxurları xarakterizə edən  əsas parametrlərdən biri çatlılıq 

əmsalıdır (bunu bəzən çatların məsaməliliyi də  adlandırırlar). 

---

82 

 

Nümunədəki çatların həcminin  (V

1

) nümunənin tam həcminə (V

o

) olan 

nisbətinə çatlılıq əmsalı deyilir. 

 

m

ç

=

o

V

V

1

. 

Məsaməlilik  əmsalı, adətən, faizlə ifadə  edilir. Çtlı  məsaməli 

süxurlarda iki növ təbii boşluq olur: 

a) adi qum  dənəciklərindən təşkil olunmuş  süxurlarda olduğu 

kimi dənəciklərarası məsaməlilik-buna ilk məsaməlilik də deyilir; 

          b) müxtəlif səbəblərdən  əmələ  gəlmiş  şatların  yaratdığı 

məsaməlilik  – buna ikinci məsaməlilik də  deyilir. Bu cür çatlı 

süxurlarda boşluqların ölçüləri adi məsamələrindən çox  böyük 

olduğundan, onlarda süzülmə prosesi üçün şərait yaranır. 

Deyilənlərə 

əsasən, Q.İ.Barenblatt, J.P.Jeltov, İ.N.Koçina 

tərəfindən belə  çatlı-məsaməli süxurlara, iki müxtəlif miqyaslı 

məsaməli mühitin cəmi kimi baxılmaı fikri irəli sürülmüşdür (şəkil 

1.35) Çatla rsistemi1 vəməsaməli bloklar sistemi 2 ilə  göstərilmişdir. 

Çatlı-məsaməli süxurlar üçün çatlılıq əmsalından  (m

ç

)  əlavə 2-ci mühit 

üçün məsaməlilik  əmsalı da məlum olmalıdır. Onda çatlı-məsaməli 

mühitin ümumi məsaməliliyini hesablamaq üçün m

ç

-ın üzərinə 

məsaməli mühitin m-ni əvlavə etmək lazımdır. 

Çatlı mühitlər üçün digər mühit parametr, çatların sıxlığıdır. Süxur 

nümunəsindəki çatların müstəvilərinin narmaları  kəsən çatlar sayının  

(n) normaları uzunluğuna   (l) olan nisbətinə  çatların sıxlığı deyilir. 

ξ=

l

n

 və uzunluq vahidinin tərs ölçüsü ilə ifadə edilir. 

---

83 

 

 

 

Şəkil  1.34                                  Şəkil   1.35 

 

 Əgər süzülmə sahəsində  çatlı laya, təkcə  üfiqi yerləşmiş eyni 

aralanma dərəcsinə malikvə bir-birindən bərabər uzunluqda duran çatlar 

sistemi kimi baxılsa, onda onların sıxlığı çatların layın vahid qalınlığına 

düşən sayı ilə ölçüləcəkdir. Çatlılıq əmsalı 

 

m

ç

-

asb

pas

V

V

o

1

ξ                                                             (1.71) 

Olacaqdır.  Burada  δ-aralanma dərəcəsi;  α ,s-nümunin xarakterik 

ölçüləri; b-qalınlıqdır (şəkil1.34). 

Əksər hallarda çatlı laylar üçün bir-birinə perpendikulyar olan iki 

şaquli çat sistemi xarakterik hadıl. Belə  süxur aralanma dərəcəsi və 

sıxlığı eyni olan, bir-birinə perpendikulyar iki çatlı sistem kimi təsəvvür 

edilə bilər.bu halda m

ç

=2ξδ olacaqdır. Aralanma dərəcəsi və sıxlığı eyni 

olan bir-birinə perpendikulyar üç çatlı sistem üçün isə  m

ç

=3ξδ olur. 

 

m

ç

=ήξδ                                                                                 (1.72) 

burada  ή-süxurda yerləşən çatlı sistemin həndəsi quruluşundan aslı 

ölçüsüz kəmiyyətdir. 

Çatlı məsaməlilik əmsalı, adətən  (0.1÷1) %-dən çox olmur. Çatlı 

süzülmə sürəti (υ) ilə orta sürət  (u) arasında  əlaqə aöağıdakı ifadə ilə 

göstərilir: 

---