A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov
Yüklə 3,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. İdeal və fiktiv süxurlar
16
Süxurun en kəsiyinin sahəsi ( ), bu kəsiyə düşən dənəciklərin sahəsi ilə boşluqların ( 1 ) sahəli cəmindən ibarət olacaqdır. Kəsiyə düşən boş sahələrin ( 1 ), kəsiyin ümumi sahəsinə ( ) olan nisbəti açıqlıq sahəsi əmsalı (p) adlanır, yəni:
1 p (I.
5)
1 sahəai məlum olduqda maye və ya qazın verilmiş kəsikdən sürətini ( ) tapmaq olar. Belə ki:
1 Q
(I. 6)
olacaqdır. Burada Q-maye və ya qazın sərfidir. Tutaq ki, sərfi Q olan maye dt zaman fasiləsində məsaməli mühitin 1-1 kəsiyindən 2-2 kəsiyinə keçir (şəkil I. 3). Belə halda məsaməli mühitin dx elementində mayenin həcmi
, dx t Qdt
Buradan isə
Q dt dx (I.
7)
olacaqdır.
Aydındır ki, dt dx mayenin 1-1 kəsiyindəki sürətdir. (I. 6) və (I. 7) ifadələrinin müqayisəsindən
Q Q 1
(I. 8) Beləliklə, 1
olur. Deməli, p=t, yəni orta açıqlıq ımsalları bərabərdir.
17
§§ 3. İdeal və fiktiv süxurlar Neft
və qazın quyu dibinə hərəkəti mürəkkəb fiziki, kimyəvi və mexaniki hadisələrlə əlaqədar olduğundan, onların dərk edilməsi, effektiv tənzimlənməsi və qabaqcadan baş verə biləcək proseslər haqqında mülahizə yürüdülməsi (proqnoz) və s. məsələlərin həllində lay sisteminin modelləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Məlumdur ki, hər hansı fiziki hadisəni öyrənmək üçün əvvəl bu hadisəni xarakterizə edən amilləri bilmək lazımdır. Güman etmək olardı ki, bu amillərin sayının artırılması ilə fiziki hadisəni daha mükəmməl öyrənmək mümkündür. Lakin Heyzenberqin qeyri-müəyyənlik prinsipinə əsasən demək olar ki, fiziki hadisəni öyrənmək işində əlavə olaraq qeyri-müəyyənlik törədir. Bundan başqa, Bernar Miran informasiya nəzəriyyəsinə və termodinamika qanunlarına əsaslanaraq göstərir ki, müşahidə faktı özü informasiyanı təhrif edir və onun qismən itirilməsinə səbəb olur. Deməli, fiziki hadisənin öyrənilməsində amillərin satının yalnız müəyyən həddə qədər artırılması məqsədəuyğundur. Həmin məqsədlə bu və ya digər fiziki hadisənin
Şəkil I. 3. 18
səmərəli tədqiqini təşkil etmək üçün modellərdən istifadə edilir. Model, Frenkelin dediyi kimi, prosesin (fiziki hadisınin) ən yaxşı karikaturudur. Deməli, modelə daxil olan parametrlərin (fiziki hadisəni xarakterizə edən amillərin) sayı nə qədər az olsa, model bir o qədər effektli sayılar.
Bu nöqteyi-nəzərdən Nyutonun hərəkət tənliyinin tərtibi xüsusilə maraqlıdır. U.R. Eşbinin dediyi kimi, Nyutonun ən böyük xidməti ondan ibarətdir ki, o kainat kimi sistemin hərəkətini ifadə edən sonsuz elementli matrisanı yalnız iki dəyişəni olan çevirmə ilə əvəz edə bilmişdir. Elmi nəzəriyyənin yoxlanılması mürəkkəb bir prosesdir. Burada aşağıdakı mərhələləri qeyd etmək lazımdır: 1)
nəzəriyyə öz mahiyyəti etibarilə empirik olmayan yoxlamadan keçirilir, yəni onun qəbul edilmiş biliklərlə bir yerə sığışması yoxlanılır; 2) nəzəriyyə o dərəcədə köməkçi gümanlarlarla (əlavə nəzəriyyələrlə) tamamlanır ki, bunların əsasında proqnoz verməyə və hipotezlər qurmağa etiyac olmasın; 3) əlavə nəzəriyyələırin köməyi ilə yeni məlumatlar, nəzəriyyənin verdiyi proqnozla müqayisə edilir və bunlara qiymət verilir; 4) faktlara uyğun olmaq (uyğun olmaq) nadir hallarda elmi nəzəriyyəni qəbul etmək (rədd etmək ) üçün kifayyət edir.
Hilbertin dediyi kimi, hər hansı tamamlanmış aksiom sistemi yoxdur. Prinsipcə həmişə daha dərin səviyyədə (daha dəqiq) aksiomlaşdırma mümkündür. Y.Z. Tspkinin təsnifatına görə fiziki hadisələri öyrənmək üçün aşagıdakı modellərdən istifadə etməkolar: determinik, ctoxastik və eyniləşdirmə (identifikasiya) modelləri.
edən amillər məlum olduqda tətbiq edilərək bu amillərin dəyişmə qanunauyğunluqlarını təyin edir.
mükkəmməl surətdə öyrənmək üçün tətbiq edilir. 19
Eyniləşdirmə modelləri bu və ya digər fiziki hadisə haqqında kifayət qədər məlumat olmadıqda onları xarakterizə edən amilləri təyin etmək üçün işlədilir. Modelləri xarakterizə edərkən “ispan evinə nə gətiribsə onu da tapa bilər” fransız məsəlindən istifadə etmək daha faydalıdır.
İhdi isə determinik model əsasında süxurların modellərinin tərtibi məsələsinə baxaq. Əgər süxurdakı məsamələrə oxları bir-birinə paralel olan slindrik boşluqlar kimi baxılarsa, belə modelə ideal süxur modeli deyilir (şəkil I.4.). Əgər süxur eyni diametrli sferik dənəciklərin yığımından təşkil olunubsa, belə modelə fiktiv süxur modeli deyilir (şəkil I. 5.). Fiktiv süxur modeli riyazi hesablamalar üçün əlverişli olmaqla təbii süxurun ən sadə modelidir. Bu modellərdən istifadə etməklə, təbii süxurları və məsamələrdə baş verən hərəkəti xarakterizə edən kəmiyyətləri, onların dəyişmə hədlərinə təyin etmək olur. Məsələn. Fiktiv süxur modeli əsasında məsaməlilik əmsalının təyininə baxaq.
Məsaməlilik əmsalının mümkün dəyişmə həddini tapmaq üçün eyni diametrli sferik dənəciklərin iki növ yığımını-dənəciklərin sıx (şəkil 1.6, b) yerləşməsini nəzərdən keçirək. Məsaməlilik, dənəciklərin Şəkil I.4. Şəkil I.5. Yüklə 3,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|