A qodiriy nomidagi

DNK REPARATSIYASI 

 

Makromolekula bo`lgan DNK zanjirining matritsali sintezi bo`lmish 

replikatsiya jarayonining biror nuqtasida molekulyar xatolik ro`y bersa, maxsus 

fermentlar tizimi tuzatib, ta'mirlab, to`ldirib turadi. Bu jarayonni reparatsiya 

jarayoni deb ataladi. Bir zanjirli DNK replikatsiyasida uzilish, xatolik yuz bersa, 

DNK-polimeraza, DNK-ligaza fermentlari orqali tuzatiladi. DNK-polimeraza III 

esa azot asoslarini ketma- ketligini, nukleotidlar bog`lanishini nazorat qiladi. DNK 

ultrabinafsha nur ta'sirida ayrim qismlarning kimyoviy bog`lari o`zgarib, timinli 

dimer hosil bo`ladi. Reparatsiya fermentlari shunday tabiiy bo`lmagan dimerlarni 

parchalaydi.  Hosil bo`lgan  bo`shliqni oligonukleotidlar orqali DNK-polimeraza I 

fermenti to`ldiriladi. Mazkur fragmentlar DNK-ligaza enzimlari tufayli DNK 

molekulasiga kovalentli bog`laydi. Shu asnoda shikastlangan DNK molekulasi 

tabiiy holatga keltiriladi.  

---

47 

 

 

Yuqori harorat ta'sirida purin nukleotidlari azot asoslaridan ajralib, 

replikatsiyada ishtirok eta olmay qoladi. Bu jarayon reparatsiyasi  maxsus ferment 

apurinli endonukleaza orqali amalga oshadi. Bu reaksiyalar ham timinli dimerlar 

reparatsiyasiga o`xshaydi.  

 

DNK molekulasidagi azot asoslarining turli xil kimyoviy alkillash asosida 

hosil bo`lgan metillangan birikmalari DNK-glikozilaza degan ferment guruhlari 

orqali reparatsiya qilinadi. Shikastlangan nukleotidlardan azot asoslari ajratilsa 

ham, uglevod, fosfor qoldiqlari o`zgarmaydi. Ajratilgan alkillangan azot asoslari 

o`rniga tabiiy azot asoslarini DNK-glikozilaza fermentlar DNK zanjiriga 

bog`laydi. 

 

DNK sintezida xatolik reparatsiya orqali tuzatilmasa, replikatsiya jarayoni 

to`g`ri kechmaydi. DNK molekulasidagi bunday o`zgarishlarni mutatsiya deb 

ataladi. Mutatsiyalar o`z-o`zidan (spontanli) va indutsirlanish asosida bo`lishi 

mumkin. Organizmda DNK molekulasida o`z-o`zidan mutatsiya bo`lish 

chastotasining ehtimoli juda kam bo`lib, 10

-5

-10

-8

  ga teng. DNK molekulasidagi 

mutatsiyalar aksariyat tashqi omillar ta'sirida (radiatsiya, viruslar, kimyoviy 

agentlar) sodir bo`ladi. Genomga ta'sir qiluvchi mutagenlar ichida atrof-muhitning 

ifloslanishiga sabab bo`luvchilar xavfli hisoblanadi. Sanoat chiqindilari suv va 

havoni buzilishi genomga salbiy ta'sir qilishi mumkin. Oziq-ovqatga qo`shiladigan 

bo`yoqlar, stabilizatorlar, yoqimli ichimli moddalarning ayrimlari mutagen 

bo`lganligi uchun ularning ishlatilishi hozirgi kunda qat'iy nazoratga olingan. 

Ko`pchilik dorivor moddalar ham mutagen bo`lib, ularning genomga ta'sir qilishi 

aniqlanmoqda.