* Eski Adalet Bakanı.
Adı İnkâr Edilen Millet
Prof. Dr. Hikmet Sami TÜRK*
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
343
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
I. Giriş
S
on zamanlarda bir “Türk kimliğinden kaçış” modası başladı. Kimileri,
“Türk” dememek için zorlama bir sözcükle “Türkiyeli” diyor. Böylece
etnik çağrışım yapmayan bir sözcük kullanıldığı sanılıyor. Birçok kimse
de, –bir etnik kimlik karşılaştırması ile– kendisinin aslında Türk olmadığını,
Kürt, Arap, Arnavut, Lâz, Gürcü, Çerkez, Boşnak vb olduğunu söylüyor.
Dahası var: TBMM’nde grubu bulunan dört siyasî partinin üçer temsilci-
sinden oluşan ve yeni Anayasa Taslağını hazırlamakla görevlendirilen Anayasa
Uzlaşma Komisyonu’nda görüşülmek üzere, yürürlükteki Türkiye Cumhuriyeti
Anayasası’nın “Türk vatandaşlığı” kenar başlıklı 66. maddesinin yerini alacak
Taslak madde için siyasî partilerce Yazım Komisyonu’na yapılan önerilerin
çoğu da, bu modaya uygun bir içerik taşıyor. Yeni maddenin kenar başlığı için
MHP şimdiki “Türk vatandaşlığı” ibaresinin korunmasını isterken; AK Parti ya
da –basında kullanılan yaygın kısaltma ile– AKP ve BDP “Vatandaşlık”, CHP
seçenekli olarak “Vatandaşlık-Türk vatandaşlığı” sözcük veya ibarelerini öneriyor.
Aynı yaklaşımla MHP, 66. maddenin I. fıkrasında “Türk Devletine vatandaş-
lık bağı ile bağlı olan herkes Türktür.” tanımının korunmasını isterken; AKP, bu
tanımı, başındaki “Türk” sözcüğüne yer vermeksizin “Devlete vatandaşlık bağı
ile bağlı olan herkes Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıdır.” şekline dönüştürüyor.
CHP ve BDP ise, Anayasa’nın vatandaşlık tanımından çok eşitlik hükmünde
yer alacak hükümler öneriyor. Bu çerçeve içinde CHP, “Türk vatandaşlığı”;
BDP ise “Türkiye vatandaş-lığı” terimini kullanıyor.
Yaklaşım farkı, yürürlükteki Anayasa’nın milletvekilleri ve Cumhurbaşka-
nının göreve başlarken ant içmelerine ilişkin 81 ve 103. maddelerinin yerini
alacak hüküm-lerle ilgili önerilerde de görülmektedir. Hâlen bu maddeler uya-
rınca milletvekilleri, “... büyük Türk Milleti önünde ...”; Cumhurbaşkanı ise, “...
büyük Türk Milleti ve tarih huzurunda ...” ant içerler. Bu ibareler yerine CHP,
milletvekili ve Cumhurbaşkanı antlarında “...Türk Milleti önünde...”; MHP,
milletvekili andında “...büyük Türk Milleti huzurunda ...”, Cumhurbaşkanı
andında “...büyük Türk Milleti ve tarih huzurunda ...” ibarelerini önerirken;
AKP, milletvekili ve Cumhurbaşkanı antları için “Türk Milleti” ibaresine yer
vermeksizin “... mukaddesatım ve şerefim üzerine yemin ederim.” biçiminde
tamamlanan birer metin önermekte; milletvekili andı için herhangi bir öneri
getirmeyen BDP ise, ikincisi için “Türk Milleti” ibaresine yer vermeksizin
“Cumhurbaşkanı, TBMM Genel Kurulunda ... yemin ederek görevine başlar.”
hükmünü önermektedir.
Böylesine farklı yaklaşımlar arasında nasıl bir uzlaşma sağlanacağı, Ana-
yasa Uzlaşma Komisyonu çalışmasını tamamladığı zaman görülecektir. Gerçi
milletvekili ve Cumhurbaşkanı antları bakımından bir yanda CHP ve MHP,
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
344
Ankara Barosu Dergisi 2013/ 1
öbür yanda AKP ve BDP önerileri arasında belirli bir yakınlıktan söz edile-
bilir. Üstelik AKP ve BDP, gerek vatandaşlık tanımında, gerek milletvekili
ve Cumhurbaşkanı antlarında “Türk” sözcüğüne yer vermemek konusunda
kararlı görünmektedirler. Böylece çok ilginç bir tablo ortaya çıkıyor. Bu, aynı
zamanda her türlü milliyetçiliği, bu arada Türk milliyet-çiliğini ayaklarının
altına aldıklarını söyleyen Başbakan Erdoğan’ın
[1]
partiler arasında geniş bir
uzlaşma olmazsa yeni Anayasayı BDP desteğiyle TBMM Genel Kurulundan
geçirip halkoylamasına sunma düşüncesinin altyapısını oluşturmaktadır.
II. “Türk” Sözcüğü ve Anlamı
Aslında yukarıda işaret edilen farklı düşünce ve tutumların, dolayısıyla uzlaş-
mazlığın temelinde “Türk” sözcüğünün özel isim olarak kullanıldığında yalnız
bir etnik kimliği değil; aynı zamanda bir vatandaşlık kimliğini ifade ettiğinin
dikkate alınmayışı vardır. Anayasal metinlerde ise bu sözcük, sadece “Türk
vatandaşı” anla-mında kullanılmaktadır.
Bu nedenlerle konuyu hem Türkiye’deki tarihî gelişimi içinde, hem karşı-
laştırmalı hukuk açısından incelemekte yarar görüyoruz
Çeşitli anlamları arasında cins ismi olarak “güç, kuvvet”, sıfat olarak “güçlü,
kuvvetli” anlamına gelen “ Türk” sözcüğünün bir devlet adında ilk kullanılışı,
532-744 yıllarında Orta Asya’da hüküm süren Gök-Türk veya Kök-Türk Dev-
letinde görülmektedir. Bu sözcük, kendilerini “Türk budun” olarak adlandıran
Göktürkler’den kalan taş belgeler niteliğindeki Orhun yazıtlarında “Türk”
veya “Türük” biçiminde yazılmış ve “devlete bağlı halk, tebaa” anlamında
kullanılmıştır
[2]
.
Kurucusu Osman Gazi ya da I. Osman’a göre “Devlet-i Osmaniye” olarak
adlandırılan Osmanlı İmparatorluğu’nda uyrukluların da aynı sözcükle adlan-
dırılması doğaldı.Nitekim ilk yazılı anayasamız niteliğindeki 1876 Kanun-i
Esasî’nde –günümüz Türkçe’siyle– şu hüküm yer alıyordu: “Osmanlı Devleti
[1] Bk. Sabah, 18.2.2013, s. 1, 20 “Ne Türk, Ne Kürt Milliyetçiliği”; Bugün, 18.2.2013, s.
13 “Erdoğan: Kimse, Kürtlük ve Türklükle karşımıza çıkmasın”; İHA Bülteni (Eda Işık/
Ahmet Topal), 19.2.2013 “AK Parti Grup Toplantısı”.
[2] Bu konuda daha geniş bilgi için bk. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C. 23,
İstanbul 1986 (Librairie Larousse – Milliyet), s. 11804 “Türk”; Ana Britannica Genel
Kültür Ansiklopedisi, C. 30, İstanbul 1994 (Encylopaedia Britannica, Inc. – Hürriyet),
s. 369 “Türkler”; İslâm Ansiklopedisi, C. 12/2, Eskişehir 2001 (MEB Devlet Kitapları),
s. 142 vd “Türkler”.
Yine “MEB Devlet Kitapları” arasında yayımlanan Türk Ansiklopedisi’nde ise bu anlamda
ne “ Türk”, ne “ Türkler” başlıklı bir maddeye yer verilmeyişi, bu adı taşıyan bir ansiklopedi
için açıklanması güç bir eksikliktir. Bu maddenin alfabetik sıraya göre bulunması gereken
yer için krş. Türk Ansiklopedisi, C. XXXII, Ankara 1983, s. 63.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
345
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
uyrukluğunda bulunan bireylerin tümüne herhangi din ve mezhepten olursa olsun
istisnasız Osmanlı denir.” (m. 8). “ Osmanlı” sözcüğü, Kanun-i Esasî’de Devletin
veya ülkenin adından başka kamu hak ve özgürlükleri ile ilgili hükümlerde de
tekil veya çoğul olarak geçer (m. 9, 13, 14,17, 18).
1921 Teşkilât-i Esasiye Kanunu (m. 3) ile konulan yeni adıyla Türkiye
Devleti’nin vatandaş tanımı ise, 29 Ekim 1923 günü Cumhuriyet’in ilânından
sonra yapılan 1924 Teşkilât-i Esasiye Kanunu’nda verilmiştir: “Türkiye ahalisine
din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibariyle (Türk) ıtlak olunur.” (m. 88/I).
1945 yılında Teşkilât-i Esasiye Kanunu, –“mana ve kavramda bir değişiklik
yapılmaksızın” (m. 104)– “ Anayasa” olarak Türkçeleştirilirken anılan tanım
da, şöyle ifade edilmiştir: “Türkiye’de din ve ırk ayırt edilmeksizin vatandaşlık
bakımından herkese ‘Türk’ denir.” (m. 88/I). Fakat 1952 yılında yeniden önceki
Teşkilât-i Esasiye Kanunu met-nine dönülmüştür.“Türk”sözcüğü, ayrıca 1924
Teşkilât-i Esasiye Kanunu/Anayasa’nın milletvekili seçme ve seçilme hakları
ile kamu hak ve özgürlüklerine ilişkin çeşitli maddelerinde de tekil veya çoğul
olarak kullanılmıştır (m.10-11, 68, 69, 82, 87).
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal
Atatürk, Âfet İnan’a yazdırdığı, bazı bölümlerini bizzat kaleme aldığı “Vatandaş
İçin Medenî Bilgiler” kitabında “Türk milleti” için şu özlü tanımı yapmıştır:
“Türkiye Cumhuriyetini kuran Türkiye halkına Türk milleti denir.”
[3]
.
İşte Atatürk’ün Cumhuriyet’in 10. yılında “Az zamanda çok ve büyük işler
yaptık. ... Fakat yaptıklarımızı asla kâfi göremeyiz.” dediği, “ Millî kültürümüzü
muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız.” hedefini gösterdiği, Türk mil-
letinin üstün yetenek ve niteliklerini belirttiği ünlü söylevinin sonunda “Ne
mutlu Türküm diyene!” sözüyle kastettiği Türk, yukarıda anılan tanımlardaki
Türk’tür
[4]
.
Başlangıç Kısmındaki ifade ile “27 Mayıs 1960 Devrimi” sonrasında 1961
yılında yapılan ve halkoylamasıyla kabul edilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası,
“Vatandaşlık” kenar başlıklı 54. maddesinde şu tanımı vermiştir: “Türk Devle-
tine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür.” (f. I). “ Türk” sözcüğü, 1961
Anayasası’nda ayrıca temel hak ve özgürlükler ile milletvekili veya Cumhuriyet
Senatosu üyesi seçme ve seçilmeye ilişkin çeşitli maddelerde tekil veya çoğul,
olumlu veya olumsuz cümle yapısı içinde kullanıldığı gibi (m. 18/III, 54/II, IV,
[3]
Bk. Afet [İnan], Vatandaş İçin Medenî Bilgiler, I. Kitap, İstanbul 1933, s. 7; A. Âfetinan,
Medenî Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara 1969 (Türk Tarih Kurumu
Yayınları, XVI. Seri – Sa. 9), s. 18, 351 (Atatürk’ün el yazısıyla).
[4]
Cumhurbaşkanı Atatürk’ün 29 Ekim 1933 günü Ankara’da yapılan törende verdiği Onuncu
Yıl Söylevi’nin tam metni için bk. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II (1906-1928), 2.
bası, Ankara 1959 (Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları: 1), s. 274-276; Atatürk’ün
Bütün Eserleri, C. 26 (1932-1934), İstanbul 2009 (Kaynak Yayınları), s. 267 vd.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
346
Ankara Barosu Dergisi 2013/ 1
58/I, 60/I, 68/I, 71, 72); “Türk Milleti” terimi Başlangıç (f. II) ile egemenlik
ve yargı yetkisine ilişkin hükümlerde (m. 4/I, 7), “Türk toplumu” terimi ise,
ailenin ve devrim kanunlarının korunması ile ilgili hükümlerde kullanılmıştır
(m. 35/I, 153/I)
12 Eylül 1980 askerî müdahalesi ya da darbesinden sonra 1982 yılında
yapılan ve yine halkoylamasıyla kabul edilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası,
bu kez “Türk vatandaşlığı” kenar başlığını taşıyan 66. maddesinde 1961 Anaya-
sası’ndaki tanımı benimsemiştir: “Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan
herkes Türktür.” (f. I). “Türk” sözcüğü, 1982 Anayasası’nda ayrıca Başlangıç (f.
V, VI, IX) ile siyasî haklar ve ödevlere, milletvekili seçilmeye ilişkin hükümlerde
tekil olarak, olumlu veya olumsuz cümle yapısı içinde kullanıldığı gibi (m.66/
II, IV, 70/I, 72, 76/I); “Türk Milleti” terimi Başlangıç (f. I, III, IX) ile Devletin
temel amaç ve görevlerine, egemenlik ve yargı yetkisine ilişkin hükümlerde (m.
5, 6/II, 7, 9), “Türk Vatanı” ve “Türk Devleti” terimleri Başlangıç (f. I), “Türk
toplumu” terimi ailenin ve devrim kanunlarının korunması ile ilgili hüküm-
lerde (m. 41/I, 174/I), “Türk vatandaşı” terimi tekil veya çoğul olarak eğitim
ve öğretim kurumlarında ana dili olarak Türkçe öğretimi, yabancı ülkelerde
çalışan Türk vatandaşlarına yardımcı olma, yurt dışında bulunan Türk vatan-
daşlarının oy hakkı, genel olarak seçme ve halkoylamasına katılma hakları ile
ilgili hükümlerde kullanılmıştır (m. 42/X, 62, 67/II-III).
Görüldüğü gibi anayasal terim olarak “Türk” sözcüğü, bir etnik kimliği
değil, bir vatandaşlık kimliğini ifade etmektedir. Bu konuda 1961 yılından
beri yürürlükte olan anayasal tanım değişmemiştir. Fakat yeni Anayasa’da Türk
vatandaşlığı tanımının “Türkiye Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkese
hiçbir etnik fark gözetmeksizin Türk denir.” biçiminde ifade edilmesi, gerek
Devletin adına uygunluk, gerek farklı etnik kökenlerden insanları ortak bir
vatandaşlık kimliğinde birleştirme amacının açıklıkla belirtilmesi bakımından
daha isabetli olacaktır
[5]
.
III. Yabancı Anayasalardan Örnekler
Yabancı anayasalarda da her milletin kendi adını ifade eden sözcüklerle vatan-
daşlık tanımı yapıldığı ya da temel insan hak ve özgürlüklerine ilişkin hüküm-
ler konduğu görülmektedir. Ayrıntılarına girmeksizin bazı AB ülkelerinin
yürürlükteki anayasaları ile AB üyesi olmayan bir Avrupa ülkesi olarak İsviçre
Konfederasyonu Anayasası’ndan örnekler vermek, konuyu karşılaştırmalı hukuk
açısından değerlendir-mek bakımından yararlı olacaktır:
[5]
Bu konuda ayrıca bk. Hikmet Sami Türk, “Anayasa Değişikliği İçin Öneriler”, Parlamento,
Eylül/Ekim 2011, S. 277, s. 34.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
347
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
Başlangıcında belirtildiği gibi, “...birleşik bir Avrupa’da eşit haklara sahip bir
üye olarak dünya barışına hizmet etmek iradesiyle ... das Deutsche Volk” (Alman
Halkı) tarafından “anayasa yapma erkine dayanılarak” kabul edilen Federal
Almanya Cumhuriyeti Anayasası
[6]
, aksine yasal düzenleme bulunmadıkça Alman
uyrukluğuna sahip kişinin “Deutscher” (Alman) olduğunu belirtmektedir (m.
116/1). “Alle Deutschen” (Tüm Almanlar), toplantı, dernek kurma, yerleşme
ve meslek seçme haklarına sahiptirler (m. 8/1, 9/1, 11/1, 12/1).
“Demokratik bir cumhuriyet”, “özerk eyaletlerden oluşan federal bir devlet”
öngören Avusturya Federal Anayasası (m. 1, 2)
[7]
, vatan savunması yüküm-
lülüğünü “ jeder männliche österreichischer Staatsbürger” (her erkek Avusturya
vatandaşı) için zorunlu, “österreichische Staasbürgerinnen” (kadın Avusturya
vatandaşları) için gönüllü hizmet olarak düzenlemiştir (m. 9a/3-4).
Hollanda Krallığı Anayasası’na
[8]
göre; kimin “Nederlander” (Hollandalı)
olduğu kanunla düzenlenir (m. 2/1); “ Alle Nederlanders” (Bütün Hollandalılar),
kamu makamlarında eşit olarak görev almak hakkına sahiptirler (m. 3); “iedere
[6]
Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası’nın Almanca özgün metni için bk. Udo Di Fabio
(Textausgabe mit Sachverzeichnis und Einführung), Grundgesetz, 41. Aufl., München
2007 (Beck Texte im dtv), s. 15-76; Adolf Kimmel/Christiane Kimmel (Textausgabe mit
Einführung und Sachverzeichnis), Verfassungen der EU-Mitgiedstaaten, 6. Aufl., München
2005 (Beck Texte im dtv), s. 57-110; Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland
(www.bundestag.de/.../grundgesetz/index.ht...; www.gesetze-im-internet.de/.../gesamt.
pdf). İngilizce ve Türkçe çevirileri için bk. Gisbert H. Flanz (Ed.), Constitutions of the
Countries of the World VII Germany. Gisbert H. Flanz (Translation), The Basic Law
for the Federal Republic of Germany (including 51st Amendment of July 26, 2002),
New York 2003 (Oceana Publications), s. 39-99; Alişan Genç (Çev.), Federal Almanya
Cumhuriyeti Anayasası, Berlin [?] (Concept Verlag), 3-60; T. C. Adalet Bakanlığı Kanunlar
Genel Müdürlüğü (Çev.), Avrupa Birliği Üyesi Bazı Ülkelerin Anayasaları, Ankara 2011
(T. C. Adalet Bakanlığı Yayın İşleri Dairesi Başkanlığı), s. 209-276.
[7]
Avusturya Federal Anayasası’nın Almanca özgün metni için bk. Hans R. Klecatsky/Siegbert
Morscher (Herausgeber), Die österreichische Bundesverfassung, Wien 1997 (Manz Verlag),
s. 8-230; Kimmel/Kimmel, age, s. 459-544; Gisbert H. Flanz (Ed.), Constitutions of the
Countries of the World I Austria, Booklet 2, The Federal Constitutional Law, Official
German Text, New York 2000 (Oceana Publications), s. 1-87; Bundes-Verfassungsgesetz
(www.ris.bka.gv.at/GeltendeFassung.wxe?...). İngilizce ve Türkçe çevirileri için bk. Gisbert
H. Flanz (Ed.), Constitutions of the Countries of the World I Austria, Booklet 1,
Gisbert H. Flanz (Translation) The Federal Constitutional Law, New York 2000 (Oceana
Publications), s. 1-95; T. C. Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s.
1-98.
[8] Hollanda Krallığı Anayasası’nın Felemenkçe özgün metni için bk. Grondwet voor het
Koninkrijk der Nederlanden (www.st-ab.nl/wetgrondwet.htm); Nederlandse grondwet
(nl.wiki-source.org/.../Nederlandse_grondwe...). Almanca, İngilizce ve Türkçe çevirileri
için bk. Kimmel/-Kimmel, age, s. 437-458; Gisbert H. Flanz (Ed.), Constitutions of the
Countries of the World XIII Kingdom of Netherlands. Frank Hendrickx (Translation)/
Ministry of Home Affairs (Unofficial English Translation), The Constitution of the
Kingdom of the Netherlands, New York 1996 (Oceana Publications), s. 1-35; T. C.
Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s. 355-384.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
348
Ankara Barosu Dergisi 2013/ 1
Nederlander” (her Hollandalı) –kanunda öngörülen sınırlamalar ve istisnalar
dışında– genel temsil organlarının üyelerini seçmek ve bu organlara üye seçilmek
(m. 4), –yine kanunda öngörülen veya kanun gereğince yapılan sınırlamalar
dışında– işini özgürce seçmek hakkına sahiptir (m. 19/3). Geçimini bizzat
sağlayamayan “Nederlanders” (Hollandalılar), ülke içinde kanunla düzenlenecek
bir kamusal sosyal yardım istemek hakkına sahiptirler (m. 20/3).
Belçika Anayasası’na göre
[9]
; topluluk ve bölgelerden oluşan bir federal
devlet olan Belçika’da Almanca Konuşanlar Topluluğu, Flaman Topluluğu ve
Fansız Topluluğu olarak üç toplum; Valon Bölgesi, Flaman Bölgesi ve Brüksel
Bölgesi olarak üç bölge; Almanca Bölgesi, Fransızca Bölgesi, Felemenkçe Bölgesi
ve iki dilli Başkent Brüksel Bölgesi olarak dört dil bölgesi vardır (m. 1-4). İşte
bu topluluk ve bölgeleri birleştiren Belçika Anayasası, sivil ve askerî makam-
lara gelmede Belçikalıların kanun önünde eşitliği; Belçikalılara tanınan hak
ve özgürlüklerden yararlanmanın ayırım gözetilmeksizin sağlanması; toplantı
ve dernek kurma hakları ile ilgili hükümlerinde ülke vatandaşlarını anılan üç
dildeki ortak bir terimi ifade eden sözcüklerle “Belgier”, “belges” ve “Belgen”
(Belçikalılar ) olarak adlandırmaktadır (II. Başlık, m. 10/II, 11, 26/I, 27).
Fransız Anayasası’nın
[10]
Başlangıcında “Le peuple français” (Fransız halkı),
1789 Beyannamesi ile tanımlanan, 1946 Anayasası’nın Başlangıcında teyit
edilen ve tamamlanan insan hakları ve ulusal egemenlik ilkelerine bağlılığını
ilân etmektedir. Bu terim, Anayasa’da ayrıca Cumhuriyetin “au sein du peuple
français” (Fransız halkının sinesinde) deniz aşırı halkları ortak bir özgürlük,
eşitlik ve kardeşlik ideali içinde tanıması (m. 72-3/I), “Les Français” (Fransızlar)
[9]
Belçika Anayasası’nın Almanca, Fransızca ve Felemenkçe özgün metinleri için sırasıyla bk.
Die Verfassung Belgiens (www.senate.be/deutsch/const_de.html); Kimmel/Kimmel, age,
s. 1-40); Gisbert H. Flanz (Ed.), Constitutions of the Countries of the World I Belgium,
The Constitution of Belgium. Booklet 2, Official French, Dutch and German Texts, New
York 2001 (Oceana Publications), s. 83-125 “Die Verfassung Belgiens. Koordinierter Text
vom 17. Februar 1997”; Flanz (Ed.), age, s. 1-41 “ La Constitution Belge. Texte coordonné du
17 février 1997”; La constitution belge (www.senate.be/doc.const_fr.html); De Belgische
Grondwet (www.senate.be/doc/-const_nl.html); Flanz (Ed.), age, s. 41-82 “De Belgische
Grondwet. Gecoördineerde tekst van 17 februari 1997” . İngilizce ve Türkçe çevirileri için bk.
Flanz (Ed.), age, Booklet 1, Flanz/Inter-University Associates, Inc. (English Translation),
s. 1-48; T. C. Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s. 99-147.
[10] Fransız Anayasası’nın Fransızca özgün metni için bk. Constitution du 4 octobre 1958,
Version consolidée au 01 décembre 2009 (Legifrance.gouv.fr–Le service public de l’accès
au droit); Gisbert H. Flanz (Ed.), Constitutions of the Countries of the World VII
France. Constitution du 4 octobre 1958 (mise a jour au 3 octobre 2000), New York 2000
(Oceana Publications), s. 27-44 (Official text of the French Government). Almanca,
İngilizce ve Türkçe çevirileri için bk. Kimmel/Kimmel, age, s. 169-195; Flanz (Ed.), age,
Inter-University Associates, Inc. (English Translation), s. 1-26; T. C. Adalet Bakanlığı
Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s. 169-207.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
349
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
sözcüğü ise Fransa dışında yerleşik Fransızların Senato’da temsili (m. 24/III)
ile ilgili olarak kullanılmıştır.
İrlanda Anayasası’nda
[11]
“The Irish Nation” (İrlanda Milleti), önce kendi
hükümet şeklini seçme, diğer milletlerle ilişkilerini belirleme ve siyasal, ekonomik
ve kültürel hayatını kendi özellik ve geleneklerine göre geliştirme konusundaki
devredile-mez, ilga edilemez ve egemen hakkını teyit etmekte (m. 1); sonra da
kesin isteğinin İrlanda adası topraklarını paylaşan tüm halkları farklı kimlikleri
ve gelenekleri ile barışçı yollardan uyum ve dostluk içinde birleştirmek oldu-
ğunu açıklamaktadır (m. 3). “Irish language” (İrlanda dili), ulusal dil olarak
birinci resmî dildir; “English language” (İngiliz dili) de ikinci resmî dil olarak
kabul edilir (m. 8).
İspanyol Anayasası’nın
[12]
Başlangıcında “ La Nación española” (İspanyol
Mil-leti), adalet, özgürlük ve güvenlik sağlamak ve tüm vatandaşlarının refahını
geliştir-mek arzusu ile hareket ederek, kendi egemen iradesi ile kabul ettiği
temel ilkeleri ilân etmiştir. Bu terim, İspanyol Milletinin bozulmaz birliğini,
tüm İspanyolların ortak ve bölünmez vatanını belirten, fakat onu oluşturan
milliyetler ve bölgelerin özerklik ve aralarında dayanışma hakkını tanıyan ve
garanti eden Anayasa’nın 2. maddesinde de geçer. Ayrıca Anayasa’nın hak ve
özgürlüklerle ilgili maddelerinde onların öznesi olarak “los españoles” (İspan-
yollar) veya “todos los españoles” (tüm İspanyollar) sözcükleri kullanılmıştır (m.
14, 19/I, 29/I, 47).
Portekiz Cumhuriyeti Anayasası’nın
[13]
Başlangıcında “ longa resistência do
povo portuguêsa” (Portekiz halkının uzun yıllar süren direnişi) sonucunda 25
[11] İrlanda Anayasası’nın “ikinci resmî dil” İngilizce özgün metni için bk. Bunreacht Na
hÉirann. Constitution of Ireland (www.taoiseach.gov.ie/Constitution%20...; www.
Constitution.org/-..._irelan...); Gisbert H. Flanz (Ed.)/Inter-University Associates,
Inc.,, Constitutions of the Countries of the World IX Ireland. Bunreacht Na hÉirann.
Constitution of Ireland, New York 2002 (Oceana Publications), s. 1-32. Almanca ve
Türkçe çevirileri için bk. Kimmel/Kimmel, age, s. 255-288; T. C. Adalet Bakanlığı
Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s. 277-317.
[12] İspanyol Anayasası’nın İspanyolca özgün metni için bk. La Constitución Española de
1978 (noticias.juridicas.com/.../constitucio...); Albert P. Blaustein/Gisbert H. Flanz (Ed.),
Constitutions of the Countries of the World XVII Spain. Constitución Española, New
York 1991 (Oceana Publications), s. 89-122 (Texto oficial de la Constitución). İspanyol
Anayasası’nın Fransızca, İngilizce, Almanca ve Türkçe çevirileri için bk. La Constitution
espagnole, [Madrid] 1982 (Presidencia del Gobierno); Spanish Constitution, [Madrid]
1982 (Presidencia del Gobierno); Blaustein/Flanz (Ed.), age, Flanz (Translation), The
Spanish Constitution, s. 43-87; Kimmel/Kimmel, age, s. 789-830; T. C. Adalet Bakanlığı
Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s. 533-583.
[13] Portekiz Cumhuriyeti Anayasası’nın Portekizce özgün metni için bk. Constituição da
República Portuguesa (www.parlamento.pt ›...› Legislaçao...; dre.pt/comum/html/legis/
crp.html). Almanca, İngilizce ve Türkçe çevirileri için bk. Kimmel/Kimmel, age, s. 593-
681; Gisbert H. Flanz (Ed.), Constitutions of the Countries of the World XV Portugal,
Booklet 1, Inter-University Associates, Inc., Constitution of the Portuguese Republic, Fifth
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
350
Ankara Barosu Dergisi 2013/ 1
Nisan 1974 günü Silâhlı Kuvvetlerin müdahalesi ile faşist rejimin devrildiği;
devrimin “aos Portugueses” (Portekizlilere) temel hak ve özgürlüklerini geri
verdiği belirtilmiştir. Anayasa’da “Cidadania portuguesa” (Portekiz vatandaşlığı)
için “Kanun veya uluslararası antlaşmalar gereğince böyle kabul edilen tüm kişiler
Portekiz Cumhuriyeti vatandaşıdır.” tanımı verilmiş (m. 4); “Portugueses no
estrangiero” (Yurt dışındaki Portekizliler) için “Yurt dışında bulunan veya orada
ikamet eden Portekiz vatandaşları, haklarını kullanırken Devletin korumasından
yararlanırlar ve ülke dışında bulunmaları ile bağdaşan yükümlülükleri yerine
getirirler.” hükmü konmuştur (m. 14).
Polonya Cumhuriyeti Anayasası’nın
[14]
oldukça uzun bir metin niteliğindeki
Başlangıcında özetle 1989’da yeniden egemen ve demokratik bir biçimde kendi
kaderi üzerinde karar verme olanağını kazandıktan sonra; gerek Tanrı’ya gerçeğin,
adaletin, iyinin ve güzelin kaynağı olarak inanan, gerek bu inancı paylaşmayan
ve aynı evrensel değerleri başka kaynaklardan çıkaran, ortak varlık Polonya’ya
karşı hak ve ödevlerde eşit tüm Cumhuriyet vatandaşları olarak “Naród Polski”
(Polonya Halkı), bu Anayasa’yı Devletin özgürlük ve adalete, kamu gücünün
işbirliğine, toplumsal diyaloga, vatandaşların haklarını ve oluşturdukları toplu-
lukları güçlendirme ilkesine dayalı temel hukuku olarak kabul ettiğini açıklar.
“Rzecypospolita Polska” (Polonya Cumhuriyeti), tüm vatandaşların ortak varlığı,
sosyal adalet ilkelerini gerçekleştiren demokratik bir hukuk devleti, bir birlik
devletidir (m. 1, 2, 3). Polonya Cumhuriyetinde “jezyk polski” (Polonya dili,
Lehçe) resmî dildir (m. 27). “Obywatelstwo polskie” (Polonya vatandaşlığı), bu
kimliğe sahip ana ve babanın çocuğu olarak doğmakla kazanılır. Bir “obywatel
polski” (Polonya vatandaşı), kendisi feragat etmedikçe Polonya vatandaşlığını
kaybetmez (m. 34).Tam ehliyetli “obywatele polscy” (Polonya vatandaşları),
kamu hizmetlerine girme konusunda eşit hakka sahiptirler (m. 60). En geç
oy verme gününde onsekiz yaşını dolduran her “obywatel polski” (Polonya
vatandaşı), halkoylamasına katılmak, Cumhurbaşkanı, milletvekili, senatör ve
yerel yönetim organları seçimlerinde oy kullanmak hakkına sahiptir (m. 62/1).
AB üyesi olmayan bir ülke olarak üç resmî dili (Almanca, Fransızca, İtal-
yanca), hatta Lâtince’den türemiş bir dil olan Romence konuşan kişilerle
Revision 2001, New York 2002 (Oceana Publications), s. 1-106; T. C. Adalet Bakanlığı
Kanunlar Genel Müdürlüğü (Çev.), age, s. 439-531.
[14] Polonya Cumhuriyeti Anayasası’nın Lehçe özgün metni için bk. Konstytucja Rzecypospo-
litej Polskiej (www.sejm.gov.pl/prawo/.../polski/kon1.ht...); Gisbert H. Flanz (Ed.),
Constitutions of the Countries of the World XV Poland, Booklet 2, Konstytucja
Rzecypospolitej Polskiej (Official Polish Text), New York 1997 (Oceana Publications), s.
1-48; Almanca, İngilizce ve Türkçe çevirileri için bk. Kimmel/Kimmel, age, s. 545-591;
Flanz (Ed.), age, Booklet 1, Inter-University Associates, Inc (English Translation), The
Constitution of the Republic of Poland, s. 1-61; T. C. Adalet Bakanlığı Kanunlar Genel
Müdürlüğü (Çev.), age, s. 385-438.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
351
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
ilişkilerde bu dille birlikte dört resmî dili bulunan İsviçre Konfederasyonu
Anayasası’nın
[15]
Başlangıcında –bu Anayasa’nın anılan ilk üç dildeki metinle-
rinde kullanılan terimlerle– “Das Schweizervolk/Le peuple suisse/Il popolo svizzero”
(İsviçre halkı) ve kantonlar, dünya önünde özgürlük ve demokrasiyi, bağımsızlık
ve barışı dayanışma ve aleniyet içinde güçlendirmek için Birliği yenilemek
çabasıyla bu Anayasa’yı yaptıklarını belirtirler. İsviçre halkı ve adları Anayasa’da
gösterilen yirmi iki kanton tarafından “Schweizerishe Eidgenessonschaft / Con-
fédération suisse / Confederatione svizzera” (İsviçre Konfederasyonu) kurulur
(m. 1). Konfederasyon, halkın özgürlük ve hakları ile ülkenin bağımsızlık ve
güvenliğini korur (m. 2/1). Anayasa’nın anılan üç dildeki metinlerinde bazen
anlam farkları ve sıra değişiklikleriyle kullanılan terimlerle “Schweizerinnen
und Schweizer/Les suisses et suisseses/Ogni persona di cittadinnanza svizzera”
(Kadın İsviçreliler ve erkek İsviçreliler/Erkek İsviçreliler ve kadın İsviçreliler/
İsviçre vatandaşlığında olan her kişi), ülkenin her yerinde yerleşmek, İsviçre’yi
terk etmek ve İsviçre’ye dönmek hakkına sahiptir (m. 24). “Schweizerinnen
und Schweizer/Les suisses et suisseses/Le persone di cittadinnanza svizzera” (Kadın
İsviçreliler ve erkek İsviçreliler/Erkek İsviçreliler ve kadın İsviçreliler/İsviçre
vatandaşlığında olan kişiler), İsviçre’den sınır dışı edilemezler; yabancı makamlara
ancak kendi rızalarıyla teslim edilebilirler (m. 25/1). Bir komün ve bir kantonun
hemşehrilik hakkına sahip olan kişi, “Schweizerbürgerin oder Schweizerbürger”
(Kadın İsviçre vatandaşı veya erkek İsviçre vatandaşı) olup, “citoyenneté suisse/
cittadinnanza svizzera” (İsviçre vatandaşlığı) statüsündedir (m. 37/1). Birlik,
“Auslandschweizerinnen und Auslandschweizer/Suisses et suisseses de l’étranger/-
Svizzeri all’estero” (Yurt dışı kadın İsvçreliler ve yurt dışı erkek İsviçreliler/Yurt
dışındaki erkek İsviçreliler ve kadın İsviçreliler/Yurt dışındaki İsviçreliler) ara-
sındaki [ilişkileri ve bunların] İsviçre ile olan ilişkilerini teşvik eder; bu amacı
izleyen örgütleri destekleyebilir (m. 40/1). “Jeder Schweizer/Toute homme de
nationalité suisse/Gli huomini svizzeri” (Her erkek İsviçreli/İsviçre uyrukluğunda
olan her erkek/-İsviçre erkekleri”, askerlik hizmeti yapmakla yükümlüdürler;
kanun, bunun yerine bir sivil hizmet öngörebilir. “Schweizerinnen/Les suisseses/
Le donne” (Kadın İsviçreliler/-İsviçreli kadınlar/Kadınlar) için askerlik hizmeti
gönüllüdür (m. 59/1-2).
[15] İsviçre Konfederasyonu Anayasası’nın Almanca, Fransızca ve İtalyanca özgün metinleri
için bk. Bundesverfassung der Schweizerishen Eidgenossenschaft (www.admin.ch/ch/
sr/101); Constitution fédérale de la Confédération suisse (www.admin.ch/ch/f/rs/101);
Costituzione federale della Confederaziona Svizzera (www.admin.ch ›...›101); Gisbert
H. Flanz (Ed.), Constitutions of the Countries of the World XVII Switzerland, The
Constitution of the Swiss Confederation, New York 1999 (Oceana Publications), s. 1-53
(Official French Text), 55-106 (Official German Text), 107-157 (Official Italian Text).
İngilizce çevirisi için bk. Flanz (Ed.), age, Flanz (English Translation), s. 159-224.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
352
Ankara Barosu Dergisi 2013/ 1
IV. Sonuç
B
ir makale sınırları içinde dokuz AB ülkesi ile AB üyesi olmayan İsviçre’den
seçtiğimiz yukarıdaki örnekler de gösteriyor ki; her millet, –içinde farklı
etnik gruplar veya milliyetler, ülkesinde özerk bölgeler bulunsa da, resmî
dil yanında bir kültür zenginliği olan ve korunması gereken farklı diller konuşulsa
da– yaptığı anayasada kendi adını kullanmaktadır. Zaten doğal olan, normal
olan da budur. Dolayısıyla Anayasa’da Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve
egemenliğin sahibi olan milletin “Türk Milleti”, onun aynı zamanda vatandaş
sıfatıyla çeşitli hak ve yükümlüklerin öznesi olan bireylerinin tekil veya çoğul
“Türk” adıyla belirtilmesi bir zorunluluktur. Bu sözcük, Türk Milletini oluş-
turan bütün etnik grupların, yani etnik anlamda Türk, Kürt, Arap, Arnavut,
Lâz, Gürcü, Çerkez, Rum, Boşnak, Acem, Ermeni veya Yahudi, vb. olarak
adlandırılan insanların ortak vatandaş kimliğidir. Yapılacak yeni Anayasa da,
bütün bu insanları bir araya getirecek, birleştirecek bir toplumsal sözleşme
olmak zorundadır.
Anayasasında adı söylenemeyen, inkâr edilen bir millet olamaz. Aksi takdirde
şu soru cevapsız kalacaktır: “Siz, bu Anayasayı hangi millet için hazırlıyorsunuz;
olası bir halkoylamasıyla hangi milletin onayına sunmayı düşünüyorsunuz?”.
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
353
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
KAYNAKÇA
AFET [İNAN]: Vatandaş İçin Medenî Bilgiler, I. Kitap, İstanbul 1933.
ÂFETİNAN, A.: Medenî Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara 1969 (Türk Tarih Kurumu Yayınları,
XVI. Seri – Sa. 9).
Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, C. 30, İstanbul 1994 (Encylopaedia Britannica, Inc. – Hürriyet),
s. 369 “Türkler”.
Atatürk’ün Bütün Eserleri, C. 26 (1932-1934), İstanbul 2009 (Kaynak Yayınları).
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II (1906-1928), 2. bası, Ankara 1959 (Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları: 1).
De Belgische Grondwet (www.senate.be/doc/-const_nl.html).
BLAUSTEIN, Albert P./FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World XVII Spain. Constitución
Española, New York 1991 (Oceana Publications)
Bugün, 18.2.2013, s. 13 “Erdoğan: Kimse, Kürtlük ve Türklükle karşımıza çıkmasın”.
Bundes-Verfassungsgesetz (www.ris.bka.gv.at/GeltendeFassung.wxe?...).
Bundesverfassung der Schweizerishen Eidgenossenschaft (www.admin.ch/-ch/sr/101).
Bunreacht Na hÉirann. Constitution of Ireland (www.taoiseach.gov.ie/-Constitution%20...; www.Constitution.
org/-..._irelan...).
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 1986 (Librairie Larousse – Milliyet), s. 11804 “Türk”.
La Constitución Española de 1978 (noticias.juridicas.com/.../constitucio...).
Constituição da República Portuguesa (www.parlamento.pt ›...› Legislaçao...; dre.pt/comum/html/legis/
crp.html).
La Constitution espagnole, [Madrid] 1982 (Presidencia del Gobierno).
Constitution du 4 octobre 1958, Version consolidée au 01 décembre 2009 (Legifrance.gouv.fr–Le service
public de l’accès au droit).
Constitution fédérale de la Confédération suisse (www.admin.ch/ch/f/rs/101).
Costituzione federale della Confederaziona Svizzera (www.admin.ch ›...›101).
DI FABIO, Udo (Textausgabe mit Sachverzeichnis und Einführung): Grundgesetz, 41. Aufl., München 2007
(Beck Texte im dtv).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World I Austria, Booklet 1, Gisbert H. FLANZ
(Translation) The Federal Constitutional Law, New York 2000 (Oceana Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World I Austria, Booklet 2, The Federal Constitu-
tional Law, Official German Text, New York 2000 (Oceana Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World I Belgium, The Constitution of Belgium,
Booklet 1, Gisbert H. FLANZ/INTER-UNIVERSITY ASSOCIATES, INC. (English Translation).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World I Belgium, The Constitution of Belgium.
Booklet 2, Official French, Dutch and German Texts, New York 2001 (Oceana Publications).
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
354
Ankara Barosu Dergisi 2013/ 1
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World VII Germany. Gisbert H. Flanz (Translation),
The Basic Law for the Federal Republic of Germany (including 51st Amendment of July 26, 2002), New York
2003 (Oceana Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World VII France. Constitution du 4 octobre 1958
(mise a jour au 3 octobre 2000), New York 2000 (Oceana Publications), (Official text of the French Government).
Gisbert H. FLANZ/INTER-UNIVERSITY ASSOCIATES, INC. (English Translation).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.)/INTER-UNIVERSITY ASSOCIATES, INC.: Constitutions of the Countries of the World IX
Ireland. Bunreacht Na hÉirann. Constitution of Ireland, New York 2002 (Oceana Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World XIII Kingdom of Netherlands. Frank
HENDRICKX (Translation)/MINISTRY OF HOME AFFAIRS (Unofficial English Translation), The Constitution of
the Kingdom of the Netherlands, New York 1996 (Oceana Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World XV Poland,Booklet 1, INTER-UNIVERSITY
ASSOCIATES, INC. (English Translation), The Constitution of the Republic of Poland, New York 1997 (Oceana
Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World XV Poland, Booklet 2, Konstytucja Rzecy-
pospolitej Polskiej (Official Polish Text), New York 1997 (Oceana Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World XV Portugal, Booklet 1, INTER-UNIVERSITY
ASSOCIATES, INC., Constitution of the Portuguese Republic, Fifth Revision 2001, New York 2002 (Oceana
Publications).
FLANZ, Gisbert H. (Ed.): Constitutions of the Countries of the World XVII Switzerland, The Constitution of
the Swiss Confederation, New York 1999 (Oceana Publications) (Official French Text), (Official German Text),
(Official Italian Text). Gisbert H. FLANZ (English Translation).
GENÇ, Alişan (Çev.): Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası, Berlin [?] (Concept Verlag).
Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden (www.st-ab.nl/wetgrondwet.-htm).
Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland (www.bundestag.de/.../-grundgesetz/index.ht...; www.
gesetze-im-internet.de/.../gesamt.pdf).
İHA Bülteni (Eda IŞIK/Ahmet TOPAL), 19.2.2013 “AK Parti Grup Toplantısı”.
İslâm Ansiklopedisi, C. 12/2, Eskişehir 2001 (MEB Devlet Kitapları), s. 142 vd “Türkler”.
KIMMEL, Adolf/KIMMEL, Christiane (Textausgabe mit Einführung und Sach-verzeichnis): Verfassungen der
EU-Mitgiedstaaten, 6. Aufl., München 2005 (Beck Texte im dtv).
KLECATSKY, Hans R./MORSCHER, Siegbert (Herausgeber), Die österreichi-sche Bundesverfassung, Wien 1997
(Manz Verlag).
Konstytucja Rzecypospolitej Polskiej (www.sejm.gov.pl/prawo/.../polski/-kon1.ht...).
Nederlandse grondwet (nl.wiki-source.org/.../Nederlandse_grondwe...).
Sabah, 18.2.2013, s. 1, 20 “Ne Türk, Ne Kürt Milliyetçiliği”.
T. C. ADALET BAKANLIĞI KANUNLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (Çev.): Avrupa Birliği Üyesi Bazı Ülkelerin Anayasaları,
Ankara 2011 (T. C. Adalet Bakanlığı Yayın İşleri Dairesi Başkanlığı).
Adı İnkâr Edilen Millet / TÜRK
355
2013/ 1 Ankara Barosu Dergisi
TÜRK, Hikmet Sami: “Anayasa Değişikliği İçin Öneriler”, Parlamento, Eylül/Ekim 2011, S. 277, s. 34-36.
Die Verfassung Belgiens (www.senate.be/deutsch/const_de.html).
KISALTMALAR
AB
:
Avrupa Birliği
age
:
adı geçen eser
AKP :
AK Parti Adalet ve Kalkınma Partisi
Al.
:
Almanca
Aufl. :
Auflage (Al.)
BDP :
Barış ve Demokrasi Partisi
Bk., bk.
:
bakınız
Cilt
CHP :
Cumhuriyet Halk Partisi
Çev. :
Çeviren
Ed.
:
Editor (İng.)
EU
:
Europäische Union (Al.)
fıkra
Inc.
:
Incorporated (İng.)
İHA :
İhlâs Haber Ajansı
İng. :
İngilizce
krş.
:
karşılaştırınız
m.
:
madde
MEB :
Millî Eğitim Bakanlığı
MHP :
Milliyetçi Hareket Partisi
S., Sa.
:
Sayı
s.
:
sayfa
TBMM :
Türkiye Büyük Millet Meclisi
T.C. :
Türkiye Cumhuriyeti
vb.
:
ve benzeri, ve bunun gibi, ve başkaları
vd.
:
ve devamı
Dostları ilə paylaş: |