109
Bak da Rusiyan n ilk günlük türkc q zeti olan “H yat” qurdular. lk say 1905-ci ilin iyununda
r olunan bu q zetin qurucular Zeynalabdin Ta yev, li b y Hüseynzad , hm d
b y A ayev
lim rdan b y Topçuba idi. li b y iki il q
r bu q zetin müdirlik v ba yazarl q v zif sini
icra etdi.
li b yin “H yat”da ç xan m qal
rinin n ön mlil ri “Türkl r kimdir v kiml rd n
ibar tdir?”, “Biz hans elml r laz md r?” v “Yaz
z, dilimiz, “ kinci ilimiz”” adl m qal
ridir.
Birinci m qal si il türkl rin irq v dill rin aid t dqiql r apar r ki, m qs di türk qövml rinin bir
bütün, bir birlik t kil etdikl rini göst rm k v aç qlamaqd r. kinci m qal sind “Biz müasir
elml r laz md r” deyir, ça da
q a lay r v bu m qal
müs lman türk qövml ri üçün bir sas
olaraq: “türkl
k, islamla maq, Avropala maq” vacib oldu unu iddia ed
k bunu isbata çal
r.
li
b yin üçlü düsturu, yax tap lm xo
xt saslardand r. Bu sas, türk al minin h r t
fin
yay lm v xüsus n M rutiyy td n sonra stanbulda çox i
nmi dir. M
n, Göyalp Ziya b y
“Türkl
k, islamla maq, müasirl
k” m
si haqq nda bir çox yaz lar yazm
r.
Hüseynzad
li b yin yarad
v xasiyy ti, istedad v f aliyy ti, günd lik q zetçilikd n
çox d rgi yazarl
na uy undu;
“H yat” qapand qdan sonra, yen Zeynalabdin Ta yevin maliyy
yard
il ç xan
“Füyuzat” adl bir d rginin müdirlik v ba yazarl
üz rin götürdü. 1906-c
ilin noyabr ay
n sonuna q
r ç xan
bu d rginin komplekti, Hüseynzad nin siyasi v f ls fi
fikirl rini anlamaq v yaz üslubunu inc
k üçün çox d
rli bir m nb dir.
Xüsus n “Füyuzat”da n r olunan m qal
rinin m zmun v biçimind n Hüseynzad
li
yin
türk, türkçü, h tta Osmanl
oldu una d rhal q rar verilir. Bütün türkl r aras nda Osmanl
türkc sinin yay lmas
, bütün türkl rin
bi dilinin Osmanl türkc si olmas
ist yir v özü
yaz lar
olduqca t miz Osmanl
bi türkc si il ,
o zamanlar stanbulda möt
r yeni
biyyati-
did üslubu il yaz r. Siyasi c
td n, Osmanl dövl tini, Osmanl türklüyünü ba ms z türklüyün
nüv si say r. Bu bax mdan, bütün türklük m
sind görü ü, “Üç t rzi-siyas t”in türkçülük fikrin
yax n dem kdir.
li b yin “Füyuzat”dak mücadil sind
n çox diqq ti ç
n bir yön d Az ri türkl rini, bir
neç yüzild n b ri, xüsus n m zh bçilik vasit si il ç km
çal an iranl
a (iranizm ) v ona
nisb
n, az bir zaman, h
50-60 ild n b ri t sirini göst rm
ba layan, ancaq daha çox vasit v
güc sahib olan rusla
rma a (
rusifikasiya)
qar türklüyü, türklüyün t mizlik v birliyini müdafi
etm
xidm t v yard m göst rm sidir. li b y, Az ri türklüyünün müdafi sind yard mç qüvv t
dayaq nöqt si olaraq, m zh b ayr
ndan yüks k duran islam birliyi v Osmanl dövl tini
görürdü: “Füyuzat”
v sünni ayr
n qalxmas na, Osmanl -türk m
niyy tinin tan nmas na,
sevilm sin çox çal
r.
1
1
Akçurao lu Yusuf, “Hüseynzad
li b y”, “Türk yurdu”, c. VIII, s. 2584.
110
Yeni az ri
biyyat
marksizm metodlar il inc
n bir az ri g nci, yeni Az ri
biyyat
bir
neç dövr ay raraq, dövrl rd n birin “Füyuzat”
biyyat ” ad
verir v bu
bi c
yan xarakteriz ed rk n deyir ki: “
...1905 y ndan sonra Az rbaycanda li b y
Hüseynzad ba olmaq üzr , yeni bir
bi ax m ba lam
. Daha önc “H yat” q zet si il özünü
göst
n bu ax m, sonra 1906 s
sind n itibar n “Füyuzat” d rgisind öz gerç k simas
tapm
r. Bundan dolay , yeni Az rbaycan
biyyat
n bir m rh
sin
li b y, v yaxud
“Füyuzat” devr si deyilir.”
“...Bu
biyyat Mirz F
lid n etibar n davam ed n halqç
biyyat n qar
na, romantik
güzid
r
biyyat sifat yla ç xm v h yata girmi di. Bu ax m üçün ilham qayna xalq h yat
görene i deyil, b lk h r türlü halqç q v demokratizmd n uzaq
olan Osmanl T nzimat ve
rv ti-fünun
biyyat idi.”
1
O s ralarda Az ri sosial h yat nda meydana g
n d yi iklikl ri marksizm bax
ndan t hlil
etdikd n sonra m qal yazar
. Nazim b y bel davam edir: “ li b y Hüseynzad nin Az ri
biyyat ndak
n böyük hizm ti, bu ihtiyaclar vaxt nda anlayarak h
t etm siydi. Bu
ihtiyaçlar Az ri mühit ve ayd nlar
n art q Bat ya, randan v Rusiyadan çox Türkiy
dönm siyl do mu du. Bu is do maqda olan milliy tçilik n
niyl ydi.”
“...1905
y na g linc
qadar qalibiyy t rus m
niyy tinin mal olmu v bu m
niyy t
miyy tin hakim v r hb r ünsürü olmu du. Fakat bu uzun sürm di. 1905 y nda üçüncü bir
niyy t sistemi buna lav edildi. Bu da T nzimat dövründ n sonra Türkiy
vücuda g
n
Osmanl -Avropa m
niyy tiydi.
Bu sur tl rus m
niyy ti m
lub olmaya v yerini Osmanl
a t rk etm
ba lad .
bu h
kat vaxt nda qavrayan li b y Hüseynzad qurdu u
“Füyuzat” d rgisi il ayd nlar n
bilincini t nzim etmi ve mü yy n bir istiqam
yön ltmi di. Bu sur tl , Osmanl
biyyate-
did si, h m kil, h m dil, h m d mövzu etibar yla
vücuda g lmi Az ri
biyyat üçün bir
ideal olacaqd . “Füyuzat”
biyyat , i
bu yeni h
kat n ve yolun m hsulu olaraq ortaya ç kd .”
Bir az zorla, ayaqlar ndan ç kil
k, marksizm mas için soxulan b zi olaylara göz
yumsaq, li Nazim b yin “Füyuzat” v “Füyuzat”devr si”ni v
li b yin bu dövrd ki rolunu, xeyli
qiqlikl t his v t yin etdiyini q bul ed bil rik.
sas , Hüseynzad
li b y, Az rbaycanda yaln z dil v
biyyat sah sind deyil, h tta
siyas t n
riyy sind bel , m rk z Osmanl dövl ti olmaq üzr , türkçülük, bütün türkçülük, h tta
panturanistlik ax
na ilk aç ql q ver n adamd r.
Bel bir adam, Rusiyada geriçilik ba lay b,
aliyy t sah si darald
vaxt, Osmanl s lt
tind hürriyy t v M rutiyy t elan edil n kimi t bii
1
A. Nazim, “Yeni Az ri
biyyat haqq nda”, “Türk yurdu”, XII y l, c. IV,
31, iyul 1927.