Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

111
olaraq Bak da, yaxud Tiflisd  oturub qala bilm zdi; 1910-cu ild
stanbula g ldi.  stanbuldak
aliyy tini ir lid  gör
yik.

---

112
AO LU  HM D B Y
ao lu  hm d b
, türkçülük h
kat nda xüsusi bir yer ay rmaq vacibdir -inanc ndayam.
hm d b y A ayev, türk milliyy tçiliyi fikrin ,  eyx C mal ddin  fqani kimi bütün
müs lmanlar n, h tta bütün do ulular n h yat, xo
xtlik, ba ms zl q v  g
yi qay
 il  bir
neç  m rh
n keç
k çata bilmi dir.
hm d b y, 1869-cu ild  Az rbaycan n 
 (
a) 
rind  do uldu. 
a, mill timizin
xalq 
biyyat nda v  saz  airl rinin 
rl rind  ad  çox ç kil n v  t bi tinin göz llikl ri il
“dünyan n  n könül ox ayan yerl rind n biri olan” Qaraba  yaylas
n m rk zidir. V  A ao lunun
r olunmam  t rcümeyi-hal nda dediyi kimi: “Qaraba ,  irvan il  b rab r Az rbaycan türk
kültürünün, türk musiqisinin, türk 
biyyat  il  türk milliyy tçiliyinin d  be iyidir.”
Bir zamanlar Osmanl  imperatorlu u m ml
tl rind n olan Qaraba  v
irvan, Osmanl
dövl tinin Do u  yal tl ri il  s x  laq
r saxlad
 kimi, ba
nd  gönd rdiyi ziyal lar  il  d
Osmanl -türk m
niyy tinin yüks lm sind  t sirli ola bilmi dir. Osmanl –türk  airl ri, aliml ri,
siyasil ri aras nda qaraba
 v
irvanl lar az deyildir. A ao lunun baba t
find n ail si t xmin n
XVIII yüzild
rzurumdan bütün q bil si il  Qaraba a köç
k G nc
, oradan da Qaraba a g lib
yerl mi  v  Qaraba  b yl rind n Haqverdio ullar  il  qohum olmu dur.
hm d b yin atas  Mirz  H
n, h
 yar  köç ri bir h yat keçir n Sar call  adl  türk
bil sind n R fi b yin q
 T
 xan mla evl nmi  v  bu evlilikd n  hm d b y dünyaya g lmi dir.
Ad
n qar
nda “Mirz ” sözünün olmas  da göst rir ki,  hm d b yin atas  ül ma
sinfind ndir. H
 Mirz  H
nin atas  Mirz
brahim 
an n m hur aliml rind n say rd , x ttat
idi v  türkc
eir yaz rd . Xüsus n, H mdullah Sübhi b yin böyükbabas  Sami Pa an n m hur
nzum sini
1
 xat rladan a
dak  müx mm s (be lik) diqq
layiqdir:
Dila etm  dünyaya zevki-h
s:
Cihandan tamah, candan ümid k s,
lir gu im  d mb
m böyl  s s:
Cihan ey b rad r, n man d be k s,
Dil  nd r cihan af rin bendüb s...
hm d b yin  mil ri türkc
n ba qa farsca, 
bc  v  rusca bilirdil r. Q sas  bütün ail ,
ada elm v  ürfan  il  seçilirdi. Xüsus n, Mirz  H
nin day
n ail si Qaraba n  n m hur
1
 Ey zair-i sahib n
s!
Hubbi sevadan meyli k s,
Dünyada qalmaz heç k s,
Allah b s, baqi h
s...

---

113
ül ma ocaqlar ndand .  hm d b y, u aql qdan bel  bir ail nin içind  yeti di: “G nclik günl rimin
ham
 elmi v  irfani mücadil
r aras nda keçirm k m cburiyy tind  qald m. O zaman h
Az rbaycan türk ail si içind  patriarxal ad t-
r hakim idi. Olduqca s rt v  a r xasiyy tli olan
böyük  mim Mirz  M
mm d, bütün ail  üz rind  mütl q hakim idi. Onun h r sözü, b rab r
ya ayan v
n az ndan q rx adamdan ibar t olan bütün ail  üzvl ri üçün bir qanundu. Mirz
mm d çox müt
ssüb v  dindar adam idi.”
“Gün olmurdu ki, evimizin geni  divanxanas na bir çox elm v  irfan sahibi toplan b, plovla
nargil  aras nda müxt lif dini m
r bar
 uzun-uzad  söhb tl r edilm sin.”
“O zaman Az rbaycan h
 dini h yat n s x 
ri içind  idi; ortada dini b hsl rd n
ba qa heç bir qay  v  dü ünc  yoxdu... H lli imkan xaricind  olan v  ön mi etibar  il  bir ç yird k
içi doldurmayan inc likl r  traf nda günl rc , h ft
rc , aylarca, ill rc  davam ed n mübahis  v
söhb tl r olurdu.”
“M
n,  eyxi, imam n do rudan do ruya Allah n arac
na müraci t etm
n al mi-
qeyb,  fi-rüzi ceza v  ilaxiri oldu unu iddia ed r, müt
rri bunu inkar ed r. K rimxani is  imamla
rab r K rimxan Z ndin d  eyni f zil tl
 sahib oldu unu ortaya sür rdi... Bunlar bir-birl rini
tl
k, küfr ed
k qov a edib dururdular.”
“M n uzun ill r davam ed n bu kimi münaqi
rin v  mücadil
rin içind  böyüdüm.”
1
Evind  gec
ri bel  anla lmaz v  sonu olmayan metafizik müzakir
r dinl
n  hm d
y, gündüzl ri m
ll sinin m kt bin  gedirdi. O zamanlar, y ni XIX yüzilin son rübünd
a
agird m kt bi d ,  hm d b yin t svirind n anlay q ki, bütün islam al mind  olan  agird
kt bl rinin eynidir; s ra filan yox, m
ll nin alt  ya ndan on be  ya na q
r o lan u aqlar ,
dö
 taxtas na diz çök
k ç
r-ba r ed
k sallan rlar, mü llim 
ndil r,  ll rind  uzun
k “qorxu oyadan bir t rzd ” otururlar, ba  uclar nda böyük falaqqa as ... M kt bd  yaln z
farsca v  türkc  d rsl r oxudulur. Türkc  Füzulinin “Leyli v  M cnun”u il  Molla Caminin
“F ri
”sini  zb rl
kd n ibar t. Dig r d rsl rin ham  farsca, bu farsca d rsl r içind  n
r yox:
dinin “Bustan” v  “Gülüstan” , Hafizin divan , h tta Mirz  Mehdi xan n “
a” v  ”Tarixi-Nadir
ah” !
hm d b y m
ll  m kt bind  oxuyark n xüsusi bir mü llimd n 
bc  d rsi ald .
Ümumiyy tl , oxuma a göst rdiyi istedad v  h
s, falaqqal  xocadan daha qorxunc böyük
misinin b
n t qdirini qazan rd : “Gör
ksiniz, bu o lum, müct hid (din müt
kkiri)
olacaq!” ...deyirdi. 
bc
n “Müt vv l”  q
r ç xd
 zaman, 
rin vali müavini olan
day
n o ullar na öyr tdirm
 ba lad
 rusca d rsl rin ,  misinin v  atas
n icaz si, h tta
ri olmadan yaln z anas
n raz q v  yard
, day
n t viq v  himay si il  davam etdi. Ata
1
 A ao lu  hm d b yin n r olunmam  t rcümeyi-hal ndan.

---