“akp hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti”
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
61 ələrdən çıxarılacaq təbii qazın 50% -i Türkiyə satılacaq, qalan qisimi isə Türkiyə rotası üzərindən Avropaya ixrac ediləcək, ənistan təbii qazı İran üzərindən Türkiyəyə daşınacaq. İki ölkə arasındakı xarici ticarət məlumatlarına baxıldığında İqtisadiyyat Nazirliyi 2012-ci ilin məlumatlarına görə İran 3.407 milyon dollarla ixracatda 11-ci sırada yer alır. Xüsusilə, Türkiyənin ticarət həcmində İrandan təbii qaz idxalı əhəmiyyətli qələmlərindən birini meydana gətirməkdədir. İranın Türkiyə üçün qarşılıqlı ticarət qədər əhəmiyyətli bir digər xüsusiyyəti də, Orta Asiya ölkələrinə olan ticarətin İran üzərindən reallaşdırılır olmasıdır.Türkiyənin Türkiyə ilə İran arasındakı xarici ticarət həcmi 2008-ci ildə çatdığı 10,2 milyard dollarla səkkiz il əvvəlki səviyyəsinin on qatına çıxmış, ancaq iki ölkə arasındakı xarici ticarətdə yaşanan davamlı və sürətli artım dünya iqtisadi böhranının təsiri ilə 2009-cu ildə davam edə bilməmiş, hətta əhəmiyyətli bir eniş reallaşmışdır. 2009-ci ildə əldə xarici ticarət həcmi 5,4 milyard dollar ilə məhdud qalmışdır. Eyni dövrdə Türkiyənin İrana ixracatında əhəmiyyətli bir dəyişiklik yaşanmamış, yalnız 5 milyon dollarlıq bir azalma söz mövzusu olmuşdur. İranın Türkiyəyə ixracatında isə eniş çox böyük olmuş, bir əvvəlki ilə görə 4,8 milyard dollarlıq bir azalma yaşanmışdır. İrandan edilən idxalatın böyük hissəsinin təbii qaz və neft olduğu düşünüldüyündə, 2009-cu ildə iki ölkə arasındakı xarici ticarət həcmindəki azalma qlobal enerji qiymətlərindəki azalmanın yanında türk istehsal sektorunun tələbatının enişlə də açıqlamaq mümkündür. Son illərdə artan bir şəkildə inkişaf edən ikitərəfli ticarət əlaqələr Türk xarici siyasətində yaşanan çevrilmə və Türkiyənin gedərək "Ticarət dövləti" nə evrilmesi ilə əlaqəlidir. 2000-ci illərdə, 1990-cı illərdəki məsafəli və gərgin münasibətlər yeri iqtisadi razılaşmalar çərçivəsində yaxınlaşmağa başlamışdır. Necə ki 2000-ci illərdə iki ölkə arasındakı əlaqələri təyin ana mövzular xarici ticarət, investisiya imkanları və enerji tədarükü kimi iqtisadi mövzular olmuşdur. Digər tərəfdən, ikitərəfli əlaqələrdə yaşanan bu müsbət hava ötən ildə bölgədə ortaya çıxan bəzi inkişaflardan təsirlənmişdir. İstər "Ərəb Baharı "ayaqlanmalarıyla birlikdə iki ölkə arasında, xüsusilə Suriya və Iraqda görünür bir hal alan sosial-siyasi 62 və strateji mövqe fərqlilikləri, istərsə də Türkiyənin NATO-nun raket müdafiə qalxan sisteminin bir parçası olaraq raket radar sistemini öz torpaqlarına (Malatya / Kürecik) qurulmasına icazə verməsi iki ölkə əlaqələrində bəzi mənfilikləri özü ilə gətirmişdir. Türkiyə hər fürsətdə İranı təhdid olaraq görmədiyini və Türkiyədən bu ölkəyə istiqamətli bir hücum olmayacağını dəqiq bir şəkildə ifadə edərək müsəlmanlarla bağlı qərarının İranı təhdid etməyəcəyi istiqamətində təmin etməyə çalışmışdır; ancaq İran bu cəhdi özünə təhdid olaraq görməyə davam etmişdir. Digər tərəfdən ötən il Türkiyədəki PKK saldırılarındaki artımlar İran və Suriyanın bu təşkilatı Türkiyəyə qarşı dəstəkləməyə başlaması olaraq şərh olundu. Türkiyə-İran əlaqələrində gərginlik qəbulunu gücləndirən bir başqa inkişaf isə "casus böhranı "oldu. İranlı agentlərin Türkiyədə müxtəlif fəaliyyətlərdə olduğu və bir qrupun bu səbəblə həbs olunduğu mətbuatda yer aldı. Ortaya çıxan bu mənfi hava hər iki ölkədə də kimi səlahiyyətlilərin digər ölkəyə yönəltdiyi tənqidlərlə davam etmişdir. Bununla birlikdə hər iki ölkənin də rəsmi kanallarından gələn şərhlər Türkiyə-İran əlaqələrinin pozulması istiqamətində özlərinin iradələrinin xaricində inkişaf edən bəzi səylərin varlığına işarə edir. Mətbuatda çıxan və əlaqələrin yaxın bir gələcəkdə kötüleşeceği kəhanətində olan xəbərlər düşünüldüyündə, edilən bu şərhlərin çox da haqsız olmadığı ortaya çıxır. Qısaca olaraq, ötən il regional məsələlər, təhlükəsizlik əməkdaşlığın pozulması və Amerika sanksiyaları səbəbiylə soyumağa üz tutan Türkiyə ilə İran arasındakı əlaqələr yenə də iki ölkə arasında böyük bir böhrana çevrilmir. Bəzən üst səviyyə səlahiyyətlilərin qarşılıqlı sərt açıqlamalarına baxmayaraq, iki ölkə hökumətləri siyasi səviyyədə müşavirə mexanizmlərini ayaqda tutmuş və problemləri nəzarət altına almışdır. 2.3. Yaxın Şərqin güclü dovləti olan İsraillə münasibətlər. Türkiyədə AK Partiya hökumətinin vəzifəyə başlamasıyla birlikdə əlaqələrin siyasi ölçüsündə görülən gərginliklərə yeniləri əlavə olundu. Bu dövrdə İsrailin fələstinlilərə qarşı izlədiyi siyasəti sərtləşdirdiyi düşünüldüyündə əslində bu vəziyyət 63 əvvəlki dövrlərdə davam etməkdə idi. Ancaq xüsusilə İsrail tərəfində AK Partiya hökumətiylə birlikdə iki ölkə əlaqələrinin gələcəyinin Ərəb-İsrail münaqişəsinin həllinə bağlı olduğu istiqamətində bir qanı meydana gəlməyə başladı. Fələstin məsələsinə qarşı duyulan həssaslıq bir yana, AK Partiya hökumətiylə birlikdə ikitərəfli əlaqələrin regional əlaqələrdən daha çox asılı hala gəldiyini söyləmək mümkündür. 67 Bu dövrdə yalnız Fələstinlə əlaqədar deyil, ümumi olaraq bölgədəki İraq müharibəsi kimi çox əhəmiyyətli inkişaflar, bu vəziyyəti bir az da lazımlı etmişdir ABŞ-ın İraqa istiqamətli olaraq 2003-cü ilin mart ayında başlatdığı müharibə, qurulduğu andan etibarən ərəb qonşularını zəiflətmək istəyən İsrailin strategiyalarına olduqca uyğun düşdü. İsrail 1948-ci ildə bir dövlət olaraq ortaya çıxdığı andan etibarən Orta Şərqdəki düşmənlərinə qarşı yıxma və qeyri-sAabit hala gətirmə siyasəti izlədi. Necə ki, özünə müxalif ya da düşmən gördüyü bölgə ölkələrindəki xüsusilə də Sudan, İraq, Misir, Livan kimi ərəb dövlətlərindəki separatçı, etnik hərəkətləri bu siyasətinin bir nəticəsi olaraq dəstəklədi. Çünki İsrail baxımından qiymətləndirildiyində, bölünmüş bir Ərəb dünyası, bölgədə ən ideal olan nizamdır. Təbii olaraq İsrail ilə İraqlı kürdlər arasındakı əlaqələr, Türkiyə, Suriya və İranda narahatlıqların artmasına və xüsusilə də hər birində təhlükəsizlik sıxıntısına səbəb olmuşdur. 68 Türkiyənin siyasəti isə tam tərsi olub, xüsusilə İraqın ərazi bütövlüyünün qorunması, ümumiyyətlə isə bütün Orta Şərq bölgəsində sabitlik və sülhün təsis edilməsidir. Bu çərçivədə iki ölkənin bölgə siyasəti uyğunlaşmadığı kimi əksinə tam tərs istiqamətdə inkişafı görülməkdə idi. 2001-ci ildə Ariel Şaron liderliyindəki Likud Partiyasının iqtidara gəlişindən sonra İsrailin Türkiyəyə istiqamətli izlədiyi siyasətindəki dəyişmə diqqət çəkicidir. ABŞ-ın təklifləri istiqamətində İsrailin Mosul-Habfa neft boru xəttini dövrəyə soxaraq Kərkük-Ceyhan boru xəttini dövrə xarici buraxması İsrailin Türkiyə perspektivinin dəyişməsini göstərən əhəmiyyətli bir inkişafdır. İsrailin daha əvvəl 67 Uzgel, İlhan - Duru, Bülent(der), AKP Kitabı - Bir Dönüşümün Bilançosu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2009. Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|