Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KƏNGƏRLƏR TÜRK XAQANLIĞI TƏRKĠBĠNDƏ
36
Qayıdaq türk dili ilə bağlı baxıĢa. Burada e. ə. II əsrdə hunların böyük tayfa ittifaqı barədəki məlumatdan söhbət gedir və onların həmin əsrlərdən semireçye və Sırdərya ətrafı çöllərə daxil olduqları söylənir. Qafurova nisbətən bu müəlliflər ehtiyatla türklərin sızmasını eranın əvvəllərinə çəkirlər. Lakin unudulur ki, hunlar eradan əvvəl XV- XIV əsrlərdən məlumdur və həmin dövrlərdə onların artıq böyük atlı qoĢunları vardı və Çinlə müharibələr aparırdılar. Onlar e. ə. IX əsrdə Çində Çjou dövlətinin paytaxtını da tutmuĢdular. E. ə. IV-III əsrlərdə qüdrətli ġərqi hun imperiyasının mövcudluğu isə məlum faktdır. Sual olunur: E. ə. XV-XIV əsrlərdə Çinə yürüĢlər edən hun ordularının Semireçye və Sırdərya ətraflarına gəliĢinə hansı dövlət mane ola bilərdi? E. ə. IV əsrdə hun orduları Çin səddini aĢaraq Çinin dərinliklərinə girirdilər, onlara Orta Asiyaya gəlməkdə hansı sədd mane ola bilərdi? Alimlər faktlardan çıxıĢ edib, elmi nəticəyə gəlməlidirlər. Özbək qardaĢlarımız isə konsepsiyadan, özü də yanlıĢ konsepsiyadan çıxıĢ edib faktları həmin konsepsiyaya uyğunlaĢdırmağa çalıĢırlar. Ġranizm konsepsiyası artıq fetiĢləĢdirilmiĢdir. B .Q. Qafurova görə türklər Orta Asiyaya gəlir, burada irandilliləri türkləĢdirir, daha sonra gələn monqolları türkləĢdirir və daha əvvəllərdən gəlmiĢ yunanları da, hindliləri də, əfqanları da, yəhudiləri də, nə bilək daha kimləri də tükləĢdirirlər, daha doğrusu, «assimilyasiya edirlər”. Nə cür? Necə? Hansı üsullarla? Bütün bunların cavabı yoxdur, ona görə ki, uydurmadır. AĢağıda bu «assimilyasiya» prosesinin nə qədər çətin, ağlagəlməz dərəcədə ağır bir proses olduğunu görəcəyik. Ġndi B .Q. Qafurovun konsepsiyasının müdafiəçilərinin bir xalqın digər xalqı assimilyasiya etməsi haqqındakı müddəalarını bir məhək daĢına vuraq. Tarixçilərin etiraflarından məlum olur ki, heç bir türk xanlığı, yaxud xaqanlığı ərazilərindəki xalqlardan hər hansı birini türkləĢdirmək məqsədi güdməmiĢlər. Rus imperatorluğu isə ərazisindəki bütün xalqları ruslaĢdırmağı qarĢısına məqsəd qoymuĢdu. Xaqanlıqlardan fərqli olaraq rus imperiyası polis dövləti idi. Ġmperiya əhalisinin nəinki davranıĢı, hətta danıĢığı, tənəffüsü də nəzarətdə idi. Polis aparatı dövlət prinsiplərini bilavasitə həyata keçirərkən olduqca dəqiq və rəvan iĢləyirdi. Məlumdur ki, baĢqa xalqlarla yanaĢı tatar xalqının ruslaĢdırılması problemi imperiyanın xüsusi diqqət mərkəzində olmuĢdur. Tatar dilində məktəb və tədrisdən söhbət gedə bilməzdi. Məktəblər, mədrəsələr məscidlərin nəzdində idi. Lakin senatın qərarı ilə çar hökumət orqanları 1742-1744-cü illər arasında Qazan quberniyasında 536 məsciddən 418-ni uçurub dağıtmıĢdılar (4. IX. 410). Belə dəhĢətli rəqəmə tarixin az-az səhifələrində rast gəlmək olar. RuslaĢdırma siyasətində çar polis aparatı, pravoslav kilsəsi, senat və sinod müttəfiq idilər. Tatarıstan ərazilərinə sistematik surətdə rus əhalisi köçürülür, rus dilli məktəblər hər tərəfi bürüyürdü. Qazan universiteti də tatar xalqına, onun milli ənənələrinə hörmətdən yaranmamıĢdı. Bəlkə əksinə tatarların xristianlaĢdırılması kilsənin və dövlətin diqqət mərkəzində idi; xristianlığı qəbul edən tatarlar vergidən azad olunurdular.
37
Sovet hakimiyyəti dövründə müttəfiq respublikalara nisbətən muxtar qurumların hüquqları daha məhdud idi. Ana dili yalnız ibtidai siniflərdə tədris olunurdu. Radio, televiziya, maarif və mədəniyyət sistemləri, partiya və sovet aparatları hamısı ruslaĢdırma siyasətinin xidmətində olmuĢdur. Tatarıstan baĢqa türk xalqlarından ərazisə aralı idi. Kontaktlar da qorxulu idi. Pantürkizm xofu hər yanı çulğamıĢdı. Kommunist partiyası və sovet dövləti nəinki muxtar qurumları, hətta müttəfiq respublikaları da XX əsrin sonunadək tam ruslaĢdırmaq niyyətində idi. Bu artıq planlaĢdırılmıĢdı. Çoxları Tatarıstandan bir türk qurumu kimi artıq əllərini üzmüĢdülər. Amma necə oldu? 450 illik fiziki, maddi, mənəvi təzyiq və zülmdən, sürgün və məhrumiyyətlərdən sonra tatar xalqı çoxmilyonlu bir türk respublikası kimi yenidən bəy verdi. Özunün bütün dünyaya yayılmıĢ çoxsaylı diasporu ilə dəyiĢməkdə olan təzə dünyanın tamhüquqlu üzvü səviyyəsində olduğunu sübut etdi. Bütün ideoloji əllaməliklərə baxmayaraq tatar xalqı özünün böyük mənliyini hifz etdi. Tək tatar xalqımı? BaĢqırdlar, yakutlar (saxa), hətta çuvaĢlar da, bir çox türk və qeyri-türk xalqları da qəddar imperiya daxilində öz mənliklərini itirib ruslaĢmadılar. Elə təkcə bu fakt Orta Asiya xalqlarının guya türklər tərəfindən assimilyasiya edildiklərinə dair müddəanın cəfəngliyini sübut etmirmi? Belə çıxır ki, türklər özləri özlərini assimilyasiya etmiĢlər. Hətta kütləvi sürgünlər belə çeçenlərin, inquĢların, balkarların, qaraqalpaqların və kalmıkların dillərini əllərindən alıb ruslaĢdıra bilmədi.
Ġranpərəst tarixçilərin məkrli konsepsiyası ilə tanıĢlıqdan sonra Orta Asiyanın Türküstan olması problemi ilə əlaqədar Kanq dövlətinin tarixini izlərkən indiyə qədər nəzərdən qaçırılmıĢ, yaxud əhəmiyyət verilməyən mətləblərə keçməyi zəruri sayırıq. Ġndi nəzərdən keçirəcəyimiz mətləblər heç də detal xarakteri daĢımır, müxtəlif və ya eyni kökə mənsub etnosların bir-birlərinə olan münasibətlərdən çıxarılan nəticələrdir. Həmin nəticələr bəzən heyrət və ya təəccüb doğursa da - müəyyən elmi ümumiləĢdirmələrə gəlmək imkanı da verir. Orta Asiya tarixinin müəyyən kəsiyinə bir ekskurs indiyədək diqqət yetirmədiyimiz mətləbləri aĢkarlaya bilər.
Orta Asiyaya yadelli iĢğalçıların istilaçı hücumları və bunların nəticələri ümumiləĢdirilmiĢ tarix kitablarında nisbətən yaxĢı izlənilir. Orta Asiya əhalisi iĢğalçılara güclü müqavimət göstərmiĢ, yadellilər öz hökmranlıqlarını bərqərar etdikdən sonra da üsyanlar davam etmiĢ, çoxlu qanlar axıdılmıĢdır. Ġmkanın azlığını nəzərə alıb hər bir iĢğalçı dövlətin bu regionda törətdiyi vəhĢiliklər barədə fraqmentlərlə kifayətlənməli olacağıq. Orta Asiyada oturaq və köçərilərin güclü müqavimətinə rast gələn əhəmənilər üsyanları yatırarkən heç kəsi sağ buraxmırdılar.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|