Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
75
Çjaou (yenə Səmərqənddə, Buxarada iĢlənən həmin titul) ġiaqye... Səmərqənd çarından asılı vəziyyətə düĢür. Səmərqənd Soğdunun hakimi bundan neçə müddət əvvəl bütün hakimlərin baĢçısı olmuĢ, görünür, KeĢi Səmərqəndin baĢçılığını tanımağa məcbur etmək üçün müəyyən vaxt lazım olmuĢdur, Belə güman etmək olar ki, bu beĢ il ərzində Səmərqənd və KeĢ arasında mübarizə getmiĢ, nəticədə ġiĢpir hakimlikdən kənar edilmiĢ, onun yerini ġiaqye (ġeaxo) tutmuĢdur (6, 250). Soğd ĠĢxidi titulunu Səmərqənd hakim sülaləsinin nümayəndəsi daĢımağa baĢladı: xaricilər (yadellilər) onu Fuxuman adlandırırdılar. Böyük qrup Soğd sikkələri mövcuddur. Bunlardakı yazıları O. Ġ. Smirnova «ĠĢxid Varxuman» kimi oxuyur (O, belə hesab edir ki, bu Soğdiya çarı Varxumanın, daha dəqiq Avarxumanın yad dildə deyimidir). Bu çarın adı Əfrasiyabdakı böyük yazıda öz əksini tapmıĢdır. Ümumi Soğd çarları ilə yanaĢı yerli çarlar da qalmaqda idi. Artıq Səmərqənd hakim evinə tabe olan KeĢ hakiminin özünün ixrid adlanan titulu vardı. (6, 250). Buradan belə bir nəticə çıxarmaq mümkündür ki, Soğdlulara kəngərlər tam muxtariyyət vermiĢlər. Səmərqənd dövlətinin daxili və xarici siyasətində fəal iĢtirak etmək imkanı qazanmıĢ soğdluların hakim dairələri müəyyən məqamda nəinki tam suverenlik əldə etmək, hətat konfederasiyanın baĢçısı olmaq iddiasına düĢmüĢlər. KeĢ Ģəhəri də əvvəlcədən planlı gələcək qurumun paytaxtı kimi salınmıĢdı. Səmərqənd dövlətinin Soğd soylu əhalisi olduqca varlı idi, onların güclü maliyyə imkanları vardı. BeĢ il müddətində Səmərqəndlə KeĢ arasında hegemonluq uğrunda mübarizə getməsi tamamilə ağlauyardır. Lakin az qala minillik dövlətçilik təcrübəsi, konfederasiyaya daxil olan Ģəhər-dövlətlərin baĢçılarının Səmərqənd çarı ilə qohum olmaları, eyni soy kökünə mənsubluq, görünür, bizə tam aydın olmayan baĢqa səbəblər dövlət çevriliĢinə bənzər bir hərəkətin qarĢısını almıĢdır, KeĢdə hakimiyyət baĢına Səmərqənd hakim evinə mənsub bir Ģəxs gətirilmiĢdir. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, eradan əvvəl III əsrdən Orta Asiyada «Soğd» adlı dövlət qurumu olmamıĢdır. Eradan əvvəl dövlət və ya knyazlığa bərabər qurum olmuĢsa da o Kanq (Səmərqənd) dövlətinin tərkibinə daxil edildikdən sonra öz müstəqilliyini itirmiĢ, həmin dövlətin üzvi hissəsinə çevrilmiĢdir. Mənbələrdə rast gəlinən Soğd anlayıĢı dövlət yox, ərazi anlayıĢı mənasını verir, yaxud da səhvən Səmərqənd (Kan) dövlətinə bir sinonim kimi iĢlədilir. Nə «Buxara Soğdu», nə də «Səmərqənd Soğdu» ayrı-ayrılıqda bir siyasi qurum, bir dövlət anlamı vermir. Halbuki, Buxara da, Səmərqənd də ayrı-ayrılıqda özlərinə məxsus dövlət qurumlarıdır. Yalnız B. .Q. Qafurovun xüsusi izahından sonra «Səmərqənd Soğdu»-nun Kan olduğu qəbul edilir. Soğdun hansı coğrafi hüdudları vardır? VII əsr səyyahı Syun Tsyanın təsəvvüründə Soğd Ģimal-Ģərqdə Çu çayı ilə cənub-qərbdə Baysun keçidi arasındakı ölkədir. «Görmək çətin deyil ki, burada söhbət Soğdun coğrafi-siyasi sərhədlərindən yox, Soğdluların yaĢadıqları ərazidən gedir» (6,247).
76
Soğdluların coğrafi sərhədləri ola bilməzdi, çünki onlar siyasi-coğrafi sərhədlərə malik Kanq dövlətinə qatılmıĢ ərazidə yaĢayırdılar və deməli, həmin dövlətin təbəələri idilər. «Soğd» adının belə tez-tez hallandırılması türk ellərini irandillilər saymaq məqsədini güdür, Bu məsələdə hələ aydınlıq olmadığına baxmayaraq «Soğd» yazısı ilə bağlı müxtəlif manipulyasiya fəndləri də iĢlədilir. «Özbəkistan SSR tarixi»ndə yazılır: «Menandr... bizə belə bir məlumat saxlamıĢdır ki, Soğd elçisi Maniax Ġstəmi xanın «skif hərfləri» ilə yazılmıĢ məktubunu Konstantinopola çatdırmıĢdır. Bunun o dövrdə geniĢ yayılmıĢ Soğd yazısı və yaxud runik (türk) yazısı olduğunu demək hələ ki, çətindir» (17, 126). Göründüyü kimi, burada qəti söz söylənmir, lakin hər hansı bir yozum üçün imkan yaradılır, qapı açıq saxlanılır. Bu məlumatın baĢqa yozumu da var: «Elçilər Bizansa çatıb bizanslıların «skif yazısı» hesab etdikləri (daha çox Soğd yazısı) məktubu imperatora yetirdilər» (6,220)... Burada mötərizədə verilən «daha çox Soğd yazısı» əlavəsi B. Q. Qafurova məxsusdur. Daha bir nümunə gətirəndən sonra Ģərhə keçək. «Menandr eramızın 568-ci ilində Türk xanına elçiliyə gəlmiĢ Zemarxla bağlı bir hadisə söyləyir. Zemarxı xanın yanına buraxmazdan əvvəl alovla əfsunlu «təmizləmə» əməliyyatından keçirirlər və bu prosesdə «skif dilində nə isə barbar sözləri pıçıldayırlar» (10,85-86). Əvvəlcə yuxarıda verdiyimiz iki eyni məzmunlu parçanın mahiyyətinə diqqət yetirək. Söhbət Qərbi Türk xaqanlığı ilə Bizans arasında ipək ticarətinə aid diplomatik danıĢıqlardan gedir. Xaqanlığın nominal asılılığında olan Kan (q) dövlətinə tam səlahiyyət verilmiĢdir ki, Bizans ilə Xaqanlıq adından danıĢıqlar aparsın. Kan (Səmərqənd) çarı bu missiyanı ticarət iĢlərindən baĢı çıxan təbəəsi Soğdlu Maniaxa tapĢırmıĢdır. Sual olunur ki, nə üçün Bizans imperatoruna məktub heç bir dövlət statusuna malik olmayan Kan (Səmərqənd) dövləti tərkibində icma halında yaĢayan Soğdluların dilində yazılmalı imiĢ? Axı həmin dövrdə xaqanlığın öz əlifbası və beynəlxalq münasibətlər sahəsində zəngin təcrübəsi vardı. Ġkincisi, danıĢıqları aparmaq səlahiyyəti Kan (Səmərqənd) dövlətinə verilmiĢdi və həmin dövlətin də özünün eradan əvvəlki əlifbası və həmin əlifba ilə yazılmıĢ qanunlar məcəlləsi vardı. L. N. Qumilyovun kitabından gətirilən parçanın mahiyyətcə əvvəlkilərə dəxli yoxdur. Lakin burada da «skifdili» ifadəsi var. Əgər yuxarıda adları çəkilən kitabların müəlliflərinin məntiqi ilə yanaĢılsa, yəni skif dili Soğd dili hesab edilsə, belə çıxır ki, Türk xaqanlığının əhalisi Soğdlular və dilləri də Soğd dili imiĢ. Axı saxta müddəa özünün saxtalığını hardasa hökmən büruzə vermədidir. Yunanlar adətən əksər hallarda köçərilərə «skif» deyirdilər. Həmin kitabların müəllifləri Soğdluların köçəri olmalarını qəbul edirlərmi? Qətiyyən yox. Ancaq iranpərəstlik prinsiplərini hərdən bir pozmaq da olarmıĢ (bu prinsipləri dolayı yolla «təsdiq etmək» naminə). Türküstanı Tacikistanda tapılmıĢ Muq yazılarının tüstüsünə qərq etmək naminə hər Ģeyə getmək olarmıĢ.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|