Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
91
müəyyənləĢdirir. 2500 il bundan əvvəl. Peçeneqlərin yazısı «gümüĢ cam» əlifbasının əsasındadır. Ümumiyyətlə isə peçeneqlərin Qərbi Türk xaqanlığı tərkibindəki fəaliyyətləri demək olar ki, öyrənilməmiĢdir. Görkəmli oğuzĢünas Faruq Sümər peçeneqlərin bilavasitə kəngərlərlə əlaqədar olduğunu söyləsə də onların tarixlərinin Kanq dövləti mərhələsini araĢdırmamıĢdır. Buna görədir ki, o, peçeneqləri üzvi Ģəkildə on oxlara bağlayır: «On oxlara mənsub boyların baĢında peçeneqləri saymaq mümkündür. Peçeneqlərin üç boyunun (ərtim, çur və yula) müĢtərək adı olan kanqar kitabələrdə və Qərbi Göytürk ölkəsindəki hadisələr əsnasında rast gələn və bütün hallarda bir icmanı ifadə edən kəngərək ilə birləĢdirilmiĢdir. Lakin peçeneqlərin on oxların bir boyunu deyil, bəlkə də bir neçə qoluna mənsub təĢəkkülləri əhatə edən icma olduğuna Ģübhə yoxdur. Lakin onlar on oxların iki qolundan birinin mühüm bir qismindən meydana gəlmiĢlər. (28, 35-36) L. N. Qumilyovdan gətirdiyimiz parça Qərbi Türk imperiyasındakı tayfa və tayfa ittifaqlarının vəziyyəti haqqında baĢqa cür təsəvvür yaradır: 635-ci ildə dulu və nuĢibi tayfaları özünüidarə hüququ qazandılar. BeĢ dulu və beĢ nuĢibi tayfasının rəisləri AĢina sülaləsindən deyil, çox güman ki, yerli zadəganlardan təyin olunurdu... Onların hər birinə hakimiyyət rəmzi kimi ox təqdim edildi, «on ox türkləri» adı da buradan yaranmıĢdır» (10, 25&). Təbiidir ki, eradan əvvəl dövlət qurmuĢ bir xalqın «on oxların iki qolundan birinin mühüm bir qismindən meydana» gəlməsi ağlabatan deyil. Hadisələrin sonrakı gediĢindən tam aydın olur ki, kəngər peçeneqlər XI əsrə tədər öz əsil qədim varlıqlarını hifz edə bilmiĢlər. On oxlara bütöv bir tayfa ittifaqı kimi (deyək ki, uyğurlar, yaxud oğuzlar kimi) baxmaq düzgün deyil. Bunlar iki bir-birilə daim çəkiĢən dulu və nuĢibilər idilər. On ox adı da təbii yolla deyil, yuxarıdan süni yolla meydana gətirilmiĢdi. Hakimiyyət simvolu kimi tayfa baĢçısına ox verilməsi isə ən qədim oğuz ənənələri ilə bağlı idi (Oğuzun öz oğullarına ox paylaması). «Türkün qızıl kitabı»nda deyilir: «Bu gün Balkanlarda, Ukraynada olduğu kimi Anadolu və Qafqazda bir çox yer adı onlardan qalmıĢdır. Peçeneqlərin adları bu bölgələrdəki əfsanələrdə də yaĢayır» (25, 165). Faruq Sümər «Oğuzlar» kitabında Anqara sancağında peçeneq adda dörd kənd, Əlbistan qəzasında peçeneqlərə aid iki, Aksaray qəzasında bir, Ġsparta bölgəsində iki yer adı qeydə almıĢdır. Sivasda bir, Afyonda bir kənd, Tarcusda, AkĢəhrin Turqud qəzasında peçeneqlə bağlı yer və yaĢayıĢ məskənləri qeydə alınmıĢdır. Bununla belə kitabda «kəngər» etnonimi ilə bağlı axtarıĢlar barədə bir söz deyilmir: Bizim cəfakeĢ alimimiz Qiyasəddin Qeybullayev özünün düzgün istiqamətli «Azərbaycanlıların etnogenezinə dair» (Bakı, 1992) adlı samballı kitabında kəngər və peçeneq etnonimlərini ayrı-ayrı baĢlıqlar altında müfəssəl və təfərrüatlı Ģəkildə araĢdırmıĢdır. O, hər iki terminin Azərbaycanla XI-XII əsrlərdən deyil, daha
92
əvvəllərdən bağlı olduğu fikrini müəyyən mənbələr, toponimlər, oronimlər əsasında irəli sürmüĢdür. Bu, türkologiya elmi üçün bir yenilikdir. Q. Qeybullayev kəngərlərin Zaqafqaziyada iki regionda - Albaniyanın qərbində, Gürcüstan, Ermənistanla sərhəd rayonlarında və Naxçıvanda yaĢamıĢ olduqlarını, həmin tayfa ittifaqının Zaqafqaziyada məskunlaĢmasına dair ilk məlumatların V əsr qədim erməni mənbələrində yada salındığını göstərir. Alim yazır ki, kəngərlər Kəngər dağlarında (Bu dağlar indi Ermənistan adlanan ərazinin Qukasyal rayonundadır) və Albaniyanın «Kəngər ölkəsi»ndə Ġberiya ilə sərhəddə, hardasa indiki Qazax-Ağstafa zonasında məskun olmuĢlar «Suriya mənbələrində Xosrov ƏnuĢirəzanın (531-579) ġimala yürüĢündən «erməni-gürcü» (sərhəddi zonasında onun «Kəngər xalqı» ilə mübarizəsindən söhbət gedir (7, 102). Alim qeyd edir ki, erməni, gürcü mənbələrində «Kəngər torpağı», Kanqark, Kəngər yer və xalq adlarına çox təsadüf edilir. Kəngərlər Qazax- Ağstafa zonasında ən son əsrlərə qədər kəngər adını «Kəngərli» Ģəklində hifz etmiĢlər. XIX əsrin birinci yarısına aid ədəbiyyatda deyilir ki, qazaxlıların bir bölümü 33-cü nəsildən kəngərlilərdir. Kəngərlərin müəyyən qismi albanlarla birgə xristianlığı qəbul edibmiĢ. Ağdamda «Kəngər dağı» oronimi, Kəngərli kənd adı Naxçıvanda «Kəngər düzü» və s. toponimlər vardır. Daha sonra alim yazır: Gördüyümüz kimi türk soyundan olan kəngərlər Zaqafqaziyada xüsusən Albaniyada bizim eranın əsrindən məlumdur. Lakin kəngərlərin Zaqafqaziyaya ilk gəliĢi məlum deyil. Belə bir mülahizə var ki, onlar bu yerlərə bizim eranın ilk əsrlərində hunlarla bərabər gəlmiĢlər (7, 103). Q. Qeybullayevin peçeneqlər haqqındakı məlumatları da maraqlıdır. O göstərir ki, Musa Kalankatuylu Albaniyada Pantskanak dairəsinin mövcudluğu barədə məlumat verir. VII əsr mənbələrində də Paptskanak toponiminin adı çəkilir. Vaxtilə Arazın sol sahili, Araza tökülən Quruçay, və Hadrutçay arasındakı ərazi Pazknak adlanırmıĢ. Beləliklə, Q. Qeybullayev baĢqa alimlərdən fərqli «peçeneq» adını Zaqafqaziya və Azərbaycanla bağlayaraq bu adın ta qədimlərdən, VIII əsrdən çox- çox əvvəllərdən mövcud olduğunu, bir sıra hallarda onların kəngərlərlə (eyni ərazidə məskunlaĢdıqlarını söyləyir. O, «kəngər» və «peçeneq» terminlərindən ayrı-ayrı bəhs etsə də, onların arasına sədd qoymur, çox hallarda «kəngər-peçeneq» Ģəklində təqdim edir. Eyni xalqın müəyyən dövrlərdə gah kəngər, gah peçeneq adı altında çıxıĢ etməsi təəssüb doğurmamalıdır. Əgər biz «Dədə Qorqud»dakı bir kəlamı və N. A. Baskakovun türk tayfa ittifaqları haqqında dəyərli bir fikrini xatırlasaq hər Ģey qanunauyğun görünəcək. «Qorqud ata ayıtdı: - Axır zamanda xanlıq geri Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almaya, axır zaman olub qiyamət qopunca». H. Araslı «geri Qayıya dəgə»ni - Axırda hakimiyyət Qayı tayfasına çata» Ģəklində Ģərh etmiĢdir.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|