Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KƏNGƏR-PEÇENEQLƏR
83
10. Həmçinin Qərbi Türk imperiyası dağıldıqdan sonra belə ərəb istilaları dövründə Göytürklərin iĢğalçılarla mübarizədə daim Orta Asiya knyazlıqlarına köməyə gəlmələri, təmənnasız olaraq onlara yardım etmələri yalnız və yalnız Orta Asiyanın ən qədim türkləriylə göytürklərin eyni soy kökünə mənsub olmaları ilə izah edilə bilər. 11. Biz Səmərqənd (Kanq-cu, Kan) dövlətinin etnik əsasını, hansı xalq tərəfindən yaradıldığını böyük türkoloq Qumilyovun fikirləri ilə yekunlaĢdırmağı daha münasib saydıq: Kanqın əsas və zəngin Ģəhəri Səmərqənd idi. «Soğd (oxu: Qanq) hakiminin arvadı Qara Çurin Türkün qızı idi. Orada qanunlar və yazı türk dilində idi. (Xatırladaq ki, eradan əvvəl IV əsrdə Kəngər dövlətinin yazısı və qanunlar məcəlləsi vardı-M A.). Səmərqənd AĢina xanlarına tabeçilikdən çox udmuĢ, qazanmıĢ Ģəhərlərdən idi. Səmərqənd də öz növbəsində Qərbi Türküt xaqanlığına dayaq olmuĢdu (10,157). 12. Bu fikir VII-VIII əsrlərə aiddir, ona görə də XII əsrə aid bir məlumatı da verməyi lazım bilirik, XII əsrdə monqollar Səmərqəndi mühasirəyə alanda Çingiz xanın hücumu dövrü 1220-ci ildə Səmərqənd qarnizonunun baĢ rəisi kanqlı türk (yəni kəngər-M. A,) Tuqay xan olmuĢdur. O, XarəzmĢahın arvadının qardaĢının qaynı idi (17,287). Deməli ,XIII əsrdə də Səmərqənd hakim evinə kəngərlər daxil idi. Əlavə izahata zənnimizcə ehtiyac qalmır.
L. N. Qumilyovun dediklərini yadımıza salsaq VIII əsrdə kəngərlərin «padzınak», yaxud peçeneq adlandırıldıqlarını görərik. Onlar bu adla daha çox ġərqi Avropada, Qaradəniz ətrafında məĢhur idilər (Kəngərlərin müxtəlif adları barədə öndə xüsusi söhbət gedəcək). IX əsrin sonlarına doğru kəngərlərin müəyyən hissəsi öz vətənlərindən aralanmalı olur. Onlar əvvəlcə Uralətrafında, sonra Xəzər xaqanlığı həndəvərində görünürlər. Kəngərlərin Qaradəniz ətrafı çöllərdəki hadisələrdə iĢtirakına dair məlumatlar daha çox M. Ġ. Artamonovun «Xəzər tarixi» kitabında verilir. Onun tez- tez müraciət etdiyi müəllif Konstantin Baqryanorodnıdır, Kəngər-peçeneqlərlə bağlı hadisələrin müasiri olan Konstantin (913-959-cu illər) uzun müddət (945-ci ilədək) yalnız nominal Ģəkildə, yəni formal Ģəkildə imperatorluq edərkən çox böyük həvəslə tarix elmi ilə məĢğul olurdu. O, alimlər kollektivi təĢkil edərkən bu qrupa özünün taxt-tac sələflərinin tərcümeyi-hallarına, eyni zamanda Bizans diplomatiyasına, siyasətinə, hərbi iĢinin tarixinə aid materiallar toplamağı tapĢırdı. Bu kollektivin əməyi sayəsində Prisk və Menandr kimi tarixçilərin əsərlərindən parçalar mühafizə olunub saxlanmıĢdır. Konstantin özü bir neçə traktat yazmıĢdır: «Bizans sarayının mərasimlərinə dair», imperiyanın hərbi quruluĢuna aid («femlər haqqında») və nəhayət, bizim üçün çox qiymətli olan «Ġmperiyanın inzibati quruluĢu haqqında» (3,
84
16-17). M. Ġ. Artamonov kəngər-peçeneqlər haqqında Konstantinin məlumatlarını daha etibarlı hesab edir. «Xəzər tarixi» kitabında deyilir: «Konstantin Baqryanorodnının sözlərinə görə peçeneqlərin ġimali Qaradəniz ətrafı çöllərinə daxil olmaları xəzərlə-in quzlarla ittifaqda onların üzərində qələbə çalması sayəsində baĢ verib. Olduqca qəribə «qələbə»dir! Bu «qələbə»nin nəticəsində düĢmənlər bir cinahdan digərinə keçmiĢlər və Xəzər dövlətinə əvvəlkindən az olmayan təhlükə yaratmıĢlar. Belə guman etmək olar ki, quzlarla ittifaqda olan xəzərlər müəyyən zaman peçeneqlərin (kəngərlərin) təzyiqinə tablaĢmıĢ, nəhayət peçeneqlər quzların və xəzərlərin zərbələrinə davam gətirməyərək quzlardan uzaqlaĢıb Xəzər sipərini yararaq Qaradəniz ətrafı çölləri tutmuĢlar. Bunun nəticəsində xəzərlər macarlardan sayca daha çox olan cəsur düĢmənlə təkbətək üz-üzə dayanmalı oldular. Xəzərlər peçeneqləri öz Ģimal sərhədlərindən uzaqlaĢdırmaq üçün az zəhmət çəkməmiĢdilər. Nəticədə gördüyünüz kimi macarlar daha çox əziyyətə düçar oldular, baxmayaraq ki, xəzərlər onları peçeneqlərə qarĢı birgə mübarizədə təĢkil etməyə çox çalıĢmıĢdılar» (3,349). «Xəzər tarixi» kitabının müəllifi də peçeneqlərin qədim yaĢayıĢ yerlərinin Sırdəryanın aĢağı və orta yataqları daxil olmaqla Aral dənizinin Ģimalındakı ərazilərdə olduğunu söyləyir. «Konstantin Baqryanorodnı onların özlərini «kəngər» adlandırdıqlarını söyləyir. Onların nə vaxt və hansı səbəbə görə Volqa və Ural arxasındakı ərazidə yerləĢməsi isə məlum deyil». Doğrudan da VIII əsrdə peçeneqlərə qarĢı hər hansı bir tayfa və ya dövlətin müharibə aparması, bu qədim xalqı öz doğma yurdlarından sıxıĢdırıb çıxarmaları haqqında elə bir məlumat yoxdur. Onların köç səbəbini L. N. Qumilyov daha inandırıcı faktlarla əsaslandıraraq yazır ki, IX-X əsrlərdə Avroasiyanın çöl zonası əsrlik quraqlığa məruz qalır. Çöldə daima üçtərəfli müharibələr gedir. Bu müharibələr kiçik də olsa, daim xarakter daĢıyır. Çöl müharibəsi üçün yaxĢı yemlənmiĢ atlar, döyüĢçülərin aclıq çəkməməsi üçün çoxlu qoyun gərək olur. Oturaq əhalinin özü üçün bir neçə illik ərzaq ehtiyatı görmək imkanı vardır. Belə imkan köçərilərdə yox idi. X əsrdə quraqlıqdan hər yerdən daha çox müasir Mərkəzi Qazaxıstanın çölləri zərər çəkdi. Bunların böyük hissəsi səhraya çevrildi. Kəngərlər öz vətənlərinin müəyyən ərazisini tərk edibgetməyə məcbur oldular. Bunların bir hissəsi xarəzmĢahların torpaqlarında məskunlaĢdı, islamı qəbul edib sadəsə olaraq «kanqlı» adlandırıldılar (Bizə indi kanqlı sözünün necə yarandığı da məlum olur - M. A.). BaĢqa hissəsi isə Qaradənizətrafına köçdü (889) və hətta iki böyük dövlət: Bizans və Rusiyanın arasında sıxıĢdırılsalar belə uzun müddət öz müstəqilliklərini mühafizə etdilər (12, 202). Biruni də kəngərlərin köç etmələrini təbiət hadisəsi ilə bağlayır. O göstərir ki, Amudəryanın aĢağı yatağında yaĢayan peçeneqlər, bu çay öz məcrasını dəyiĢdikdən sonra Xəzərin sahillərinə (əvvəlcə- .M. A.) köçmüĢlər (3. 407). Xəzər xaqanlığı ilə münasibətlərdə, Qaradəniz ətafındakı hadisələrdə kəngərlər artıq hər yerdə peçeneq adı: ilə çıxıĢ edirlər və bu adla da məĢhurlaĢırlar.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|