Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
85
Burada indi tarixdəki bir «dolaĢıqlığı» araĢdırmaq lazım gələcəkdir. Peçeneqlər quzlarla (oğuzlarla) müxtəlif zamanlarda, gah ittifaq yaradır» gah da vuruĢurlar. Maraqlı burasıdır ki, «peçeneq» eyni zamanda oğuz ittifaqındakı 24 tayfadan birinin adıdır. «Oğuzlar» adlı kitabın müəllifi Faruq Sümər bütün boyların hərəkətini addımbaaddım izləmiĢ, onların məskunlaĢdıqları yerləri dəqiqləĢdirmiĢ, «peçeneq» adı məsələsində fikri haçalanmıĢdır. Peçeneqlərin tarix səhnəsindəki müstəqil çıxıĢ və hərəkətləri, oğuz ittifaqı daxilində 24 tayfa ilə tam halında hərəkəti bu haçalanmanın əsas səbəbidir. O yazır: «Peçene-bu adda X-XI əsrlərdə Qaradənizin Ģimalında və balkanlarda muhüm siyasi rol oynamıĢ bir türk qövmünün olduğunu bilirik. Bundan baĢqa, XI əsrdə peçeneq adlı bir oğuz boyu da vardı. QaĢqari türk peçeneq qövmü ilə oğuz peçeneq qövmünü bir-birindən fərqləndirir. Bu ad eyniliyi ancaq iki Ģəkildə izah oluna bilər: 1. hər iki təĢəkkülün eyni ad daĢıması sadəcə bir təsadüfdür. 2. Oğuz-peçeneq boyu türk-peçeneq qövmünün bir parçası olub, oğuzların tabeliyi altına girmiĢ, vaxt keçdikcə oğuzların bir boyu halına gəlmiĢdir. Ancaq nə QaĢqarinin, nə də RəĢidəddinin xəritələrində bu ehtimala aid bir dəlil yoxdur. Üstəlik bu boy bayandır, çəpni və çavuldarlardan fərqli olaraq, Oğuz xanın dördüncü oğlu Göy xana bağlanmır» (28, 305-306). Əlbəttə, bir regionda təsadüf nəticəsində iki müxtəlif xalqın eyni ad daĢıması mülahizəsi özünü doğrultmur. Ġkinci mülahizyə tarixi faktla təsdiq edilir. «Konstantin Baqryanorodnının Ģəhadətinə görə peçeneqlərin bir hissəsi öz arzuları ilə quzlarla (oğuzlarla) qalmıĢ və bu gkünə qədər onların arasındadır. Onların üst paltarları (görünür kaftanları-M. A.) dizə qədər gödəldilmiĢ, qolları da çiyinlərinin altından kəsilmiĢdir; bununla onlar öz nəsillərindən (qövmlərindən) aralı düĢdüklərini göstərirlər» (3, 350). Ġbn Fədlan Konstantindən otuz il əvvəl (922-ci ildə) bulqarların yanına gedərkən bu peçeneqlərlə Ural çayı yaxınlığında Çelkar gölünün sahilində rastlaĢmıĢdır. Onun sözlərinə görə bunlar qoyun saxlayan yoxsul peçeneqlər idi. Əksinə, Ġran coğrafiyaĢünası Qardizi (XII əsr), Qaradəniz. ətrafı çöllərdə məskunlaĢmıĢ peçeneqləri çoxlu at ilxılarına, qoyun sürülərinə malik, qızıl və gümüĢ qabları, gümüĢ toqqaları, yaxĢı silahları olan zəngin xalq kimi xarakterizə edir. Eyni zamanda öküz baĢı Ģəklində olan Ģeypurlar xatırlanır; peçeneqlər bu Ģeylurları döyüĢ zamanı çalırdılar (3, 351). Konstantin Baqryanorodnıya görə peçeneqlər 8 qola (bəlkə tayfa və ya dairə?- M. A.) bölünürlər. Bunların hər birinə xüsusi baĢçı rəhbərlik edirdi. BaĢçı olmaq hüququ müəyyən tayfaya (ailələrə yox!) mənsub idi. Bu vəzifə oğuldan ataya və ya qardaĢa deyil, ölən baĢçının əmisi oğluna və yaxud əmisi oğlunun övladlarından birinə keçirdi (Bu, türklərdəki qohumluq bölgü sisteminin demək olar ki, eyni idi). Konetantin Baqryanorodnıya görə bu qayda o məqsədlə qoyulmuĢdu ki, «hakimiyyət bütövlükdə tayfanın yalnız bir hissəsində qalmasın, qol-budaq atmıĢ
86
bütün tayfa üzvləri belə bir Ģərəfə nail olmağı gözləsinlər. Hər qol baĢda ağsaqqal və ya baĢçı olmaqla bir neçə nəsildən ibarət idi. Peçeneqlərin 8 qolunda cəmi 40 nəsil vardı. Peçeneqlər də 2 hissəyə bölünürdü. Onların arasında sərhəd Dnepr çayı idi, görünür, iç oquz, dıĢ oğuz sayağı. Peçeneqlərin yüruĢləri uzaqlara, lap ġərqə qədər uzana bilərdi. Onlar Xersona və ayrı-ayrı iqlimlərə, baĢqa sözlə Bizansın Krımdakı torpaqlarına da yürüĢ edib, bunları yağmalaya, Bosforu mühasirəyə sala, yəni ora Krım tərəfdən də, Taman yarımadası istiqamətindən də yaxınlaĢa bilərdilər. Bolqarıstan, Macarıstan və ruslar tez-tez peçeneqlərin hücumlarına məruz qalırdılar. Məhz Bizans xüsusilə ruslara və bulqarlara qarĢı peçeneqlərdən istifadə etmək məqsədi ilə onlarla daim əlaqə saxlayırdı (3, 351). ġərq, yaxud Xəzər peçeneqləri haqqında məlumat demək olar ki, yoxdur. Görünür, ona görə ki, onların fəallığı əsas etibarilə ġərqə yönəldilmiĢdi. Belə qənaətə gəlmək olar ki, onlar xəzərlərə, burtaslara, alanlara... Povoljyenin, ġimali Qafqazın baĢqa xalqlarına Qərb peçeneqlərinin öz qonĢularına etdiklərindən az pislik etməmiĢlər. «Xəzər tarixi»nin məlumatları bəzi hallarda ziddiyyətli olur; qonĢuları da onlara əziyyət verməklə heç də az rol oynamamıĢlar, «Xəzərlər onlarla sistematik mübarizə etməli olurdular. Ġbn Rust və Qardizinin məlumatlarına görə xəzərlər hər il peçeneqlər tərəfə hücum edir, onlardan əsirlər gətirirdilər»: «Hüdud-əl-aləmə» görə «Xəzərlər islam ölkələrinə qulları əsasən buradan, Xəzər peçeneqləri ölkəsindən gətirirdilər» (3, 351). Xəzərlərin peçeneqlərə qarĢı ayrı-ayrı yurüĢləri necə uğurlu olsa da onları sona qədər məğlub edə və tutduqları ərazidən sıxıĢdırıb çıxara bilmədilər. Xəzərlər macarlarla etdikləri kimi, peçeneqləri heç öz təsirləri altına da sala bilməzdilər. ġimali Qaradəniz ətrafı X əsrdə Xəzərlərin nəzarəti altından çıxdı. Bu onların qüdrətinin əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədiyini göstərir. Xəzərlər Ģərqdən gələn köçərilərin təzyiqinə də tablaya bilmirdilər. Oradan quzlar xəzər peçeneqlərini Dneprin o biri sahilinə sıxıĢdırmıĢdılar. Burada peçeneqlərin butün qolları (tayfaları) bir yerə toplaĢmıĢdı. Onların qalıqları özlərinə Macarıstan və Bizansda sığınacaq tapdılar (3, 327). Peçeneqlərlə xəzərlərin münasibətləri birtərəfli və birmənalı olmayıb. «Daxili siyasi münaqiĢələr zamanı xaqanlıq daxilində kifayət qədər, baĢlıcası isə etibarlı qüvvəsi olmayan, özgə tayfalardan, olan vassalların köməyinə bel bağlaya bilməyən Xəzər hökuməti yardıma quz, yaxud peçeneq tayfalarını çağırırdı. Onlar bundan sonra Xəzər çarının əsas qüvvəsi və dayağı olurdular. Sarkel qarnizonunun tərkibi buna tam inandırıcılıqla Ģəhadət verir. Qeyd edildiyi kimi xəzərlər əsas qalalarını xəzər-bulqarlara deyil quzlara və peçeneqlərə tapĢırmıĢdılar. Bunlar bütün qalaları tutmuĢ, Xəzər xaqanlığını öz köçləri ilə doldurmuĢdular» (3, 328). Münasibətlərdəki bəzi kəskin ziddiyyətlərə baxmayaraq, peçeneqlər Xəzər xaqanlığının baĢqa dövlətlər tərəfindən məğlubiyyətini istəmirdilər; qüvvələr
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|