Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- Sözün yaranması.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 95 FƏSĠL 2 LĠNQVO-PSĠXOLOJĠ VƏHDƏT NƏZƏRĠYYƏSĠNĠN DĠL SĠSTEMĠNDƏKĠ YERĠ Bu tədqiqatın qarşısında iki əsas məqsəd və ya vəzifə durur. Birinci vəzifə sadəcə nitqin deyil, ümumilikdə, dilin bütün struktur vahidlərinin yaranma və mənim- sənilmə mexanizmini müəyyənləşdirməyə qadir olan yeni nəzəriyyə yaratmaqdır. Birinci fəsildə linqvo-psixoloji vəhdət nəzəriyyəsinin minimal vahidləri, psixoloji və linqvistik əsasları, reallaşma mexanizmi elmi cəhətdən əsaslandırılmış, sadə və anlaşıqlı dillə şərh edilmişdir. Yəni tədqiqatın qarşısında duran birinci vəzifə yerinə ye- tirilmişdir. Qarşıda duran ikinci vəzifə isə bu nəzəriyyənin tətbiqi ilə bütün dil struktur vahidlərinin, yəni sözün və formanın, nitqin və söyləmin həm yaranma, həm də mənimsənilmə mexanizmini şərh etmək, dilin linqvo-psixoloji sistem mahiyyətini üzə çıxarmaqdır, yəni irəli sürülən bütün nəzəri fikir və mülahizələrin doğruluğunu elmi cəhətdən əsaslandırmaqla yanaşı onların düzgünlüyünü praktik şəkildə sübut etməkdir. Tədqiqatın qarşısında duran ikinci vəzifəni təqdim edilən əsərin bu fəslində yerinə yetirməyə çalışacağıq. Əvvəlcədən qeyd edək ki, söz və ya forma, eləcə də, intellektual nitq düşünərək dərketmə nəticəsində, digər adı ilə desək, sinktual dərketmə prosesində yaranır. Ünsiyyətə xidmət edən kommunikativ nitq və ya söyləm isə istənilən AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 96 dərketmə aktının dördüncü fazasında yaranır. Həm söz və forma, həm də istənilən nitq növü hansı üsulla, necə, nə məqsədlə yaranırsa yaransın, vizual-vokal, yaxud da vizual-verbal dərketmə üsulunun birinci fazasında qəbul edilir, mənimsənilir və dərk olunur. Tədqiqatın bu hissəsi formaların istər psixolinqvistik, istərsə də linqvo-psixoloji analizinə ilk cəhddir. Belə ki, bu günə qədər mövcud olan heç bir psixolinqvistik məktəb və ya istiqamət nə leksik, nə leksik-qrammatik, nə də qrammatik formaların analizinə və ya tədqiqinə heç bir zaman cəhd göstərməmişdir. Sözün yaranması. Əvvəlcə: Söz nədir və necə yaranır? – sualına cavab verməyə çalışaq. Söz – iki boşluq arasındakı hərflər və ya iki fasilə arasındakı səslər zənciridir. Buna görə də sözün yaranması və dərk olunmasından danışarkən onun bütün formalarını, yəni leksik, qrammatik və leksik-qrammatik formaları nəzərə almaq lazımdır. Bunu da bir daha xatırlatmaq istərdik ki, söz və ya forma yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarana bilər. Əgər gerçəklik elementi əvvəlcədən dərk olunmamışdırsa, ya da adının verilməsi ilə eyni vaxtda dərk edilmirsə, onunla bağlı söz yarana bilməz, eləcə də, yaddaşda olmayan və ya yaddaşdan silinmiş gerçəklik elementi ilə bağlı olan söz dildə qala bilməz. Sözün yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarandığını akademik Kamal Abdullayev belə şərh edir: “Həm söz, həm cümlə vasitəsi ilə təfəkkürümüz dünya və onun ən müxtəlif çalarlarını... adlandırmağa cəhd edir... AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 97 Adlandırdınsa, artıq dərk etdin deməkdir... dərk etməyənə qədər isə, adlandıra bilmirsən” 1 . Sözün yaranması ilə bağlı bir nümunəyə baxaq. Belə fərz edək ki, ad verməli olduğumuz, gerçəklik vahidi bu ana qədər bizə məlum deyil, yəni hələlik onun adı və nə işə yaradığı haqqında heç bir məlumatımız yoxdur. Fərz edək ki, bizə belə bir tərəvəz növü göstərilir və onunla bağlı əlavə məlumat da verilir: Bu tərəvəz qanda olan şəkə- rin yüksəlməsinin qarşısını alır və şəkəri stabil saxlayır. Bu sə- bəblə də o, bütün şəkər xəstələ- rinin mətbəxində olmalıdır. Bu, xərçəng xəstəliyinə qarşı da ən effektiv təsir göstərən tə- rəvəz növlərindən biri sayılır. Belə hesab edək ki, ölkəmizdə satışa çıxarılması nəzər- də tutulan bu tərəvəzə Azərbaycan dilində ad vermək və onu potensial müştərilərə tanıtmaq tələb olunur. Əgər bu tərəvəzin nə olduğu, nə məqsədlə istifadə edil- diyi bizə məlum deyilsə, o halda bu şəkli gördüyümüz an beynimizdə həmin gerçəklik vahidinə (GV) ekvivalent olan və aşağıda qeyd edilən iki tərkib hissəsindən ibarət yeni bir intellekt kodu (İK) yaranacaqdır: 1) GV-nin ən üzdə olan xüsusiyyət- lərini əks etdirən GE; 2) GE-nin yadda qalmasını təmin edən İO-1. ĠO-1 Adı bilinməyən və ya olmayan bütün gerçəklik vahidləri yaddaşımıza məhz bu tipdən olan, yəni iki tərkib hissəli 1 Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət..., 2010, s. 135. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|