Anlayış verməkdən ibarətdir

 
 
91
 
məti zəif sementlənmiş süxurlardan tutmuş möhkəm (monolit) 
çökmə süxurlara və sonra kristallikdən maqmatikə, nəhayət, 
metomorfik süxurlarda  artmağa başlayır (cədvəl 5-ə bax). 
Geoloji mühitin elastiklik xassəsini xarakterizə edən kəmiyyət akustik 
sərtlik adlanır və (
γ) qamma hərfi ilə işarəolunur. Bu süxurlarda seysmik 
dalğanın sürətinin (V-nin), onunsıxlığına (
σ) vurma hasilinə bərabərdir.  
 
 
γ=σ⋅V 
Buna bəzən dalğa müqaviməti də deyilir. Bu kəmiyyət kris-
tallik süxurlar üçün 10-20 q/sm
·
san arasında dəyişir. Yeri gəlmiş-
kən demək lazımdır ki, əksolunan dalğa o sərhədlərdə baş verir ki, 
laylar akustik sərtliyinə görə bir-birindən xeyli fərqlənsinlər V
1
σ
 
1
≠V
2
σ
2
  (şəkil 36-ya bax). Həyəcanlanma mərkəzindən hər tərəfə 
müxtəlif növ elastik dalğalar yayılır. Atmosferdə hava dalğaları, 
Yerin səthində  səthi dalğalar, Yerin dərin qatlarında düz, yaxud 
düşən uzununa və eninə dalğalar yayılmağa başlayır. 
 
 
Şək 36. Nöqtə  mənbə  ətrafında düz dalğaların yayılması  və onun 
qodoqrafı. 
 
Müxtəlif sürətə  və akustik sərtliyə  (
γ) malik olan geoloji 
mühitin sərhədində uyğun olaraq sınan və  əksolunan dalğalar 

---

 
 
92
 
əmələ  gəlir.  Əksolunan dalğalar ola bilsin düşən dalğa ilə eyni 
tipli olsun, yaxud mübadilə dalğası yaratsın, yəni düşən dalğa 
başqa növ dalğa yaratsın. Misal göstərək, düşən uzununa dalğa 
eyni növ uzununa əksolunan dalğa, yaxud əksolunan mübadilə 
dalğası və sınan eninə dalğa yaradır. 
Seysmik axtarışlarda əsasən  uzununa dalğaları öyrənirlər, çünki 
bütün elastik dalğalar mənbəyi bu dalğaları yaradır və böyük sürətə 
malikdirlər (cədvəl 5-ə bax) və qeydolunma məntəqəsinə birinci 
gəlib çatdığı üçün onu asanlıqla qeyd etmək olur. Seysmik dalğaların 
yayılması  şüa, yaxud izoxron şəkildə göstərilir.  İzoxron - elə bir 
səthdir ki, müəyyən zaman müddətində dalğa cəbhəsi ilə üst-üstə 
düşür. Dalğa cəbhəsi dedikdə mühitin həyacanlanma başlayan 
hissəsini, həyacanlanma başlamayan hissəsindən ayıran səth başa 
düşülür. Bircinsli izotrop mühitdə nöqtəvi mənbə ətrafında həyəcan-
lanmış mühitdə  rəqslər izoxron konsentrik sferik səthlər kimi 
müşahidə olunur (şəkil 36).                                                                               
                                                                        Cədvəl 5 
Müxtəlif geoloji mühitdə eninə V
s
 və uzunnaV
p
 seysmik     
dalğalarının yayılma  sürəti (km/s) 

---

 
 
93
 
                                             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Seysmik kəşfiyyatda yayılan faydalı siqnalları Yerin səthində 
seysmik profillərdə  və quyularda qəbul edirlər. Profillərdə 
dalğanın gəlmə müddətini ardıcıl qoyulmuş nöqtələrdə  təyin 
etməklə, həyəcanlanma məntəqəsinə  qədər olan məsafədən asılı 
olaraq dalğanın gəlib həmin nöqtəyə çatmasına sərf olunan vaxt 
arasında qrafik qurulur, buna qodoqraf deyilir. 36-cı  şəkildə 
koordinat başlanğıcından çıxan düzünə dalğaların qodoqrafı 
göstərilmişdir. Bunun köməyi ilə geoloji kəsiliş üzərində çətinlik 
çəkmədən düz dalğanın sürətini 
∆x/∆t=10/0,01 =1000 m/san təyin 
edə bilərik. 
 
6.2. Seysmik kəşfiyyat cihazları
 
Seysmik kəşfiyyat işləri aparmaq üçün ümumi işin görünüşü 
37-ci  şəkildə verilmişdir. Profilin müəyyən nöqtəsində elastik 
     Mineral, 
süxurlar 
           V
p 
      V
c
 
Hava 
Su 
Buz 
Quru qum 
Nəmli qum 
Gil 
Qumdaşları 
Təbaşir 
Gilli şistlər 
Əhəngdaşlı dolomit 
Mergel 
Anhidrid 
Daşduz 
 Qranit  
Qabro 
Peridotit 
Metamorfik süxurlar 
0,33            
1,43-1,59 
3,1- 4,2 
0,1-0,6        
0,2-1,8 
1,2–2,5 
1,8-4,0 
1,8-3,5 
2,7-4,8 
2,5-6,0 
2,6-3,5 
4,5-6,5 
4,2-5,5 
4,0-5,7 
6,0-7,0 
7,8-8,2 
4,5-6,8 
       - 
       - 
  
 1,6-2,1 
  0,06-0,4 
   0,1-0,5 
   0,1-0,8 
   0,7-2,1 
   0,7-1,8 
   1,3-3,0 
   1,2-3,5 
   1,1-1,8 
   2,1-3,5 
   2,1-,0 
   1,8-3,5 
   3,2-3,7 
   4,1-4,5 
   2,4-3,8 

---

 
 
94
 
dalğalar yaratmaq üçün süni yolla hava və qaz toplarından, barıt 
qığılcımlı, elektrodinamik mənbələrdən, düşən yük və 
silkələyicilərdən istifadə olunur. Partlayışsız mənbəyin  əsas 
üstünlüyü  ətraf mühitə çox az zərər vurmasından ibarətdir. Süni 
elastik rəqs mənbələri ilə yanaşı, müasir seysmik axtarışlar üsulu 
zəif uzaq zəlzələlərdən gələn dalğaları gözləyərək qeyd etməklə 
məşğul olur, elə bu səbəbdən üsul seysmologiya ilə birləşib. 
Seysmik rəqslər dərinliklərdə yayılaraq onun qarşısına çıxan 
lay və süxurlarn sərhədindən əksolunur və sınır. Nəticədə elastik 
dalğanın payına düşən enerjinin bir hissəsi geri Yerin səthinə 
ikinci faydalı dalğa şəklində qayıdır: bu dalğalar əksolunan, sınan 
və refraksiya formasında olur. 
  Elastik rəqslərin həyəcanlanması başlayan andan faydalı dal-
ğanın Yerin səthinə  gəldiyi ana qədər keçən vaxtı qeyd etmək 
üçün dəqiqliyi bir milli saniyə  qədər olan həssas seysmo-
qraflardan, yaxud da seysmik qəbuledicilərdən istifadə edilir. 
Bir HM-in yaratdığı faydalı dalğalar profil üzrə bir neçə 
nöqtədə yazılır. Bu məqsədlə 6, 12, 24, 48, 60 və daha çox kanallı 
seysmik stansiyalardan istifadə olunur (şəkil 37-ə bax). Seysmik 
stansiyaların bütün kanalları eynidir. Seysmik kanal, seysmik 
qəbuledicidən, gücləndiricidən və qeydedici qurğudan (cihazdan) 
ibarətdir.         
Seysmik qəbuledicinin  əsas işi yerdə baş verən mexaniki 
rəqsləri elektrik rəqslərinə çevirməkdir. Seysmik qəbuledici Yerin 
üstünə qoyulur. Gövdəsi sabit maqnitdən ibarət  olan seysmik 
qəbuledici elastik dalğa gəldikdə Yerlə birlikdə  rəqsi hərəkətə 
başlayır, yaydan asılmış makara isə  həmin maqnit sahəsində 
ətalətinə görə özünün əvvəlki vəziyyətini saxlayır. Nəticədə makara 
naqillə birlikdə maqnitə nisbətən rəqsi hərəkətə başlayır və makarada 
induksiya cərəyanı yaranır. Makaranın gövdəyə nisbətən hərəkəti 
mikrometrlərlə ölçülür. Burada yaranan E.H.Q. çox zəif olur. 
Yaranan induksiya cərəyanı bir mikrovolta qədər olur.
  
 

---