AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev

 

 

 

 

6.2.Əhali artımının  dinamikası və proqnozu 

 

Hesablamalar  göstərir  ki,  əhalinin  artım  sürəti  əsrlər  boyu 

dəyişmişdir. Son meyl artım sürətinin çoxalması ilə müşahidə edilir. Bu 

artımı  əyani  surətdə  göstərmək  üçün  bir  neçə    üsullar  yanaşmalardan  

istifadə  edilir.  Dünya əhalisi  sayının  sürətlə artmasını  əyani şəkildə 

göstərmək  üçün  "ikiqat  artım  müddəti”  göstəricisindən  istifadə  edilir. 

Təsdiq edilmişdir ki, dünya əhalisi ikiqat artması birinci dəfə 1500 ilə 

(1-1500-

ci illər), ikinci dəfə 300  ilə (1500-1800-ci illər), üçüncü dəfə 

120 іlə (1800-1920-ci illər) dördüncü dəfə ısə cəmi 50 ilə (1920-1970-ci 

illər) baş vermişdir. 

BMT-

nin  apardığı  tədqiqatlar  və  irəli  sürdüyü  proqnoza  görə 

dünya əhalisinin növbəti ikiqat artması müddəti 40-45 il təşkil edəcək. 

 

Dünya  əhalisinin  sayı  və  onun  artması  əmsalı  (fakt  və 

proqnoz) 

 

İllər 

Bütün 

dünya 

üzrə 

İnkişaf 

etmiş 

ölkələrlə 

İnkişafda olan ölkələrlə 

 

Əhalinin 

sayı 

(mln.n) 

5 il 

müd  -

dətinə 

artım 

əmsalı 

Əhalinin 

sayı 

(mln.n)  

5 

il 

müddətinə 

artım 

əmsalı 

Əhalinin 

sayı 

(mln.n) 

5il 

müddətinə 

artım əımsalı 

1980 

4432 

1,72 

1131 

0,71 

3301 

2,08 

1990 

5242 

1,65 

1206 

0,61 

4036 

1,98 

---

 

 

2000 

6119 

1,50 

1272 

0,48 

4847 

1,77 

2010 

6998 

1,27 

1321 

0,35 

5667 

1,49 

2020 

7813 

1,07 

1360 

0,27 

6451 

1,24 

2025 

8195 

0,96 

1377 

0.24 

6818 

1,10 

BMT-

nin  məlumatlarına  görə  əhali  sayı  dinamikasının  əsas 

pillələri  özünün  yüksəklişi  ilə  fərqlənir,  lakin  XXI  əsrin  astanasında 

azalma  əyani  olaraq  görünür.  XXI  əsrin  əvvəllərində  artım  sürəti 

azalacaq  və  proqnoza  görə  XXI  əsrin  axırında  dünya  əhalisinin  sayı 

sabitləşəcək  və  təxminən  10-12  milyard  nəfər  təşkil  edəcəkdir. 

Proqnozlarda  о  da  qeyd  edilir  ki,  əhalinin  illik  artımının  mütləq 

səviyyəsinin  aşağı  düşməsi  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  keçən  əsrin  60-cı 

illərinin  ikinci  yarısından  başlamışdır.  İnkişaf  etmiş  ölkələrdə  isə  bu 

prosesin 2005-

ci ildən baş verəcəyi gözlənilir. 

 

 

6.3.Demoqrafık partlayışların əsas səbəbləri 

 

Tarixi  baxımdan  demoqrafık  artım  bioloji  cəhətdən  yox,  sosial-

iqtisadi qanunauyğunluq nöqteyi-nəzərincə qiymətləndirilir. Burada bir 

neçə dövr fərqləndirilir. Birinci dövr neolit dövrü adlanır. Bu dövr aşağı 

səviyyədə  doğum,  yüksək  səviyyədə  ölümlə  fərqlənirdi.  Bu  dövrdən 

sonra ikinci dövr

də  sosial-iqtisadi  şərait  dəyişmiş  və  əhalinin  yüksək 

doğum  və  yüksək  ölümlə  səciyyələnən  təkrar  istehsalı  baş  vermişdir. 

Üçüncü dövr  əhalinin təkrar istehsalı aşağı səviyyədə doğum və  aşağı 

səviyyədə ölüm prinsipi üzrə baş vermişdir. 

İndiki  dövrün  özünəməxsus  xüsusiyyəti  yüksək  iqtisadi,  elmi-

texniki,  mədəni  yüksəliş  əldə  etmiş  ölkələrdə  əhali  sayının  artım 

sürətinin çox aşağı və bəzən sıfıra yaxınlaşmasından və əksinə, iqtisadi 

cəhətdən  zəif  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  əhali  sayının  çox  sürətlə 

(demoqrafık  partlayışla)  artmasından  ibarətdir.  Zəif  inkişaf  etmis 

ölkələrdə  əhalinin  sürətlə  artmasına  "partlayış"  kimi  qiymət 

verilməsinin  əsasını,  ayrı-ayrı  ölkələrdə  əhalinin  yüksək  artımı  yox, 

---

 

 

dünya əhalisinin 2/3-nin bu ölkələrdə yaşaması, ölənlərin sayının güclü 

sürətdə azalması və bu ölkələrin çox kasıb olması təşkil cdir. Dərində 

fikirləşəndə  görmək  olur  ki,  problemin  mahiyyəti  heç  də  əhalinin 

artmasında  deyil.  Əsas  məsələ  bu  ölkələrdə  dövlətin  səriştəsizliyidir. 

Səriştəsiz    idarəetmə  üzündən  məhsuldar  qüvvələrin  zəif  inkişafı, 

ictimai  əmək  məhsuldarlığının,  aşağı  olması,  təsərrüfat  strukturunun 

geri  qalması,  sosial-mədəni  inkişafın  zəifliyi  ailədə  uşaqların  sayının 

artmasına müsbət təsir göstərir. 

Demoqrafık  proseslərdə  mühüm  rol  oynayan  amillərdən  biri 

həyatın, yaşayışın keyfiyyətidir. Həyatın (yaşayışın) keyfıyyəti de-dikdə 

ilk  növbədə  hər  bir  insanın  (fərdinin)  yaşayıb  yaratması  üçün  ətraf 

mühitə  olan  tələbatının  ödənilməsi  səviyyəsi  başa  düşülür.  Bu  tələbat 

dünyada  qəbul  olunmuş  və  insanın  və  canlıların  normal  yaşamasını 

təmin  edən  standartlara  görə  təyin  edilir.  Həyat  (yaşayış)  keyfiyyəti 

anlayışı həm təbii, təbii-sosial və həm də təmiz sosial-iqtisadi aspektləri 

nəzərə  alır.  Yəni  insanın  keyfiyyətli  yaşayışını  sosial-iqtisadi  vəziyyət 

ilə  yanaşı  düşdüyü  təbii  və  sosial-psixoloji  mühit  də  təmin  edir. 

Tədqiqatçılar  sübut  etmişlər  ki,  yaşayışın  keyfiyyəti  aşağı  düşdükcə 

doğum artır. 

 

 

6.4.Demoqrafik qlobal problem və iqtisadiyyat 

 

Bütün  ərazilər  və  ölkələr  səviyyəsində  sosial-iqtisadi  inkişafın 

demoqrafik topla

nanlarının rolu böyükdür. Demoqrafik proseslər bütün 

ölkələrdə həm iqtisadi və həm  də siyasəti formalaşdıran amillərdəndir. 

Lakin  fərqləndirici  cəhət  ondadır  ki  digər  amillərlə  müqayisədə 

demoqrafik amil daha çox dayanıqlı və daha az idarə olunandır. Digər 

tərəfdən  demoqrafıya,  iqtisadiyyat  və  siyasət  arasında  əlaqələr 

çoxplanlıdır. Bu əlaqələrin öyrənilməsi idarəetmədə və iqtisadi inkişafı 

təmin  etməkdə  hər  şeydən  mühüm  olsa  da,  asan  iş  deyil.  Elə  qlobal 

problemlərin  meydana  gəlməsi  və  getdikcə  kəskinləşməsinin  əsas 

səbəbi də budur. 

"Demoqrafik  inkişaf”  anlayışı  "artım"  anlayışından  genişdir  və 

digər komponentlərlə yanaşı özündə həm təbiətdən, onun resurslarından 

düzgün  istifadə  edilməsi,  ətraf  mühitin  çirklənmədən  qorunması, 

---