İslam memarlığı v
ə inşaat
ĠSLAMI NAXIġLAR INSANLA ALLAH ARASINDA ƏBƏDI
VƏHDƏT YARADIR
Allah gözəldir və gözəlliyi sevir
“Qur’ani-Kərim”dən
Aləmdə mövcud olan bütün varlıqlar
həmahəng olaraq təkamülə doğru hərəkət
edir. Onlar yarandıqları ilk gündən təkamül
mərhələsinə çatana qədər vahid ilahi
qanunlara tabe olurlar. İnsan varlıqların ən
şərəflisi olduğu üçün özünəməxsus həyat
tərzinə və cəmiyyəti idarə etmə üsullarına
malikdir. Dünya onun üçün həyat məktəbidir
və o bilir ki, əbəs yerə yaradılmamışdır.
Aləmdə mövcud olan bütün varlıqlar da məhz
onun təkamülə çatması üçün yaradılmışdır.
Ustad ġəhid Murtəza Mütəhhəri
Orta əsrlərdə müsəlman xalqlarının tarixi
müqəddəratının birliyi bu xalqların mədəniyyət
sahəsində yaxınlaşmasına və birbirinə qarşılıqlı
təsir göstərməsinə səbəb olmuşdur. Vaxt keçdikcə
ənənəvi mədəniyyətlər dəyişikliklərə uğrayır, yeni
mədəni ənənələr, ümumi həyat tərzi qaydaları və
nəticədə yeni gözəllik duyumları yaranır. Vahid
İslam özünüdərki və dünyaduyumlu təməli
üzərində bədii təsəvvür əsasları təşəkkül tapmağa
başlayır. Bu dövrdə dini və bədii şüur tərzlərinə
qarşılıqlı təsir məsələsi ortaya çıxmamışdı. Belə ki,
onların müstəqil fəaliyyət göstərməsindən hələ
söhbət gedə bilməzdi. Onlar bir-birindən təcrid
olunmuş şəkildə sadəcə olaraq mövcud deyildilər.
Demək olar ki, orta əsrlərdə ümumiyyətlə,
incəsənət və xüsusi memarlıq sənəti haqqında
müstəqil, insanla Allah arasındakı əlaqəyə dair
təsəvvürlərdən
təcrid
edilmiş
fikirlər
yürüdülmürdü. Orta əsrlər Azərbaycan memarları
İslam tikinti mədəniyyətinin başlıca qayəsi – yerlə
göy,
insanla
Allah
arasında
əlaqənin
möhkəmlənməsinə xidmət etmək vəzifəsini başa
düşərək həyata keçirməyə çalışırdılar. Göylərə
ucaldılan məscidlərin sonu olmayan naxışlarla
bəzədilmiş divarları möminlərin maddi dünya ilə
mənəvi dəyərlər arasında axtardıqları həm-
ahəngliyin əhəmiyyətini təsvir edən rəmzlərdir.
Məlumdur
ki, memarlıq tikintilərini
bəzəyən naxışların məna, gözəllik anlamı
quruluşunda bir qayda olaraq nəinki bədii surəti
qavramaq olur, həm də Allahın hikməti öz
ifadəsini tapırdı. İslami naxışların isə üç növü var:
1.
Naxış elementi kimi sementikası çox vaxt
bilinməyən həndəsi fiqurlardan yaradılmış
naxışlar;
2.
Bitki, canlı şəkillərin stilizə edilməsindən
yaranan naxışlar;
3.
Ərəbcə
yazılardan
(qrafikasından)
düzəldilmiş bitkiyəoxşar və həndəsi naxışlar.
Birinci növ çoxsaylı həndəsi fiqurların çul-
ğalaşmasından ibarət olmalı, onların şüaları bir-
birinə qarışaraq mürəkkəb və sonsuz bir naxış
yaratmalıdır. Həmin naxışlar insanın “müxtəliflik-
dəki vəhdəti və vəhdətdəki müxtəlifliyi” dərk
etdiyi təvəkkül səviyyəsinin simvoludur. Bu
naxışlar harmoniya yaradan, boşluq dolduran,
keçidlər yaradan ümumi naxış kompozisiyasının
ahəngini, ölçüsünü təşkil edən vasitədir.
İkinci növ (məhz bu növ islami sayılır)
nəbati naxışlardan təşkil olunur və sonra ahənglik
prinsiplərinə əsaslanır. O qədər stilizə olunub ki,
təbiətə hər cür oxşarlığını itirib. Əslində burada
ahənglik qrafikası səciyyə kəsb edir.
Beləliklə, hər bir xəttin dəqiq qaydaları, əsa-
sən müəyyən təkmilləşmiş formasında təkrar olu-
naraq hər bir səth özünə əksi olan nüsxə ilə
müşayiət edilir.
İslami naxış məntiqi, ahəngi və riyazi har-
monikdir. Bu xüsusiyyətlər ağılla eşqin harmoni-
İslam memarlığı v
ə inşaat
19
yasını axtaran islamın ruhu üçün olduqca böyük
əhəmiyyətə malikdir.
Memarlıq tikintilərini bəzəyən naxışların
məna-gözəllik anlamı quruluşunda bir qayda
olaraq nəinki bədii surət ehtiva olunur, həm də
Allahın hikməti öz ifadəsini tapırdı.
Nəbati və həndəsi ərəb naxışları piçək xətti
şəklində şaxələr üzərinə oturdulmuş yarpaq və
çiçəklər, səkkizguşəli qönçələr, paxlavalar, altıbu-
caqlar, beşguşəli ulduzlar, çevrələr və s. sonsuz
təbiətə malikdirlər. Onların hüdudları yüngül qa-
panmış görünsə də sonsuzluğa qədər davam
etdirilə bilər. Burada məqsəd yerlə göyün ləyaqə-
sini mömin insanın özünün sonlu dünyada möv-
cud olduğunu hiss etməklə sonsuz aləmə tapın-
maq səyini Allahın hər şeyi gördüyünə, eşitdiyinə,
hər şeydən agah olduğuna, hər şeydən mövcud
olduğuna inamını rəmzlər vasitəsilə ifadə
etməkdir.
Üçüncü növ naxış ərəb qrafikalı xətt növlə-
rindən düzəldilmiş həndəsi naxışlardır.
İslam mədəniyyətinin zəngin sahələrindən
birini də ərəb əlifbası ilə yazılan xətt və xəttatlıq
təşkil edir. Xəttatlıq sənəti yalnız İslam mədəniy-
yətinə məxsusdur. Qədim kufi xətti ilə meydana
gələn xəttatlıq sənəti əsrlər boyu müxtəlif mərhə-
lələr keçərək özünün ən yüksək zirvəsinə gəlib
çatmışdır.
Xəttatlıq sənəti əsasən, orta əsrlərdə Şərqdə,
o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış, ərəb
əlifbası ilə yazılan müxtəlif xətt növləri meydana
çıxmışdı. Xəttatrlığın sənət kimi formalaşması isə
10-12-ci əsrlərə təsadüf edir. İlk dövrlərdə klassik
altı xətt növü (klassik altılıq) yaranmışdır (süls,
nəsx, mühəqqəq, reyhani, tuqi, ruqə). Orta əsrlərdə
ərəb mədəniyyətinin yayıldığı Şərq ölkələrində, o
cümlədən Azərbaycanda xəttatlıq daha da inkişaf
etdirilmiş, sonralar yeni və daha gözəl xətt növləri
də meydana gəlmişdır. Misal olaraq Osmanlı im-
periyasının hakimiyyəti dövründə indiki divani
xəttinin, elə həmin dövrlərdə İran və Azərbaycan-
da təliq, şikəstə və nəstəliq xətlərinin meydana
gəlməsini göstərmək olar.
Xəttatlıq əsasən, dini kitabların bədii tərti-
bində, İslam abidələrinin və binaların Allah kə-
lamları ilə bəzədilməsində geniş istifadə
edilmişdir.
“Qur’ani-Kərim” ayələrinin kufi və digər
xətt növləri ilə naxışa çevrilməsi heç də bu
naxışların estetik dəyərlərini azaltmır. Əksinə,
həmin naxışların firuzəyi, yaşıl, göy rənglərlə
bəzədilməsi onların gözəlliyini daha da artırır.
Kufi, süls, mühəqqəq daha çox işlənmişdir.
Bu hal heç də təsadüfi olmayıb, islam dininin daha
mükəmməl bir din olaraq nüfuz və təsirindən irəli
gəlmişdir. İslam incəsənətinin ən qədim və onunla
demək olar ki, əkiz yaranmış xəttatlıq sənəti
özünün estetik təsiri baxımından hələ çox
yüzilliklər əvvəl nəinki sənətkarların, eləcə də
böyük dahilərin, mütəxəssislərin nəzərini cəlb
etmişdir. Hətta belə deyirlər ki, xristian kilsələrini
və s. məbədləri müxtəlif mövzu şəkilləri bəzəyir-
sə, müsəlman məscidlərini isə istər savadsız,
istərsə də savadlı, bütün insanları heyrətə gətirən,
olduqca rəngarəng yazı, nəbati və həndəsi
naxışlardan ibarət mükəmməl dekorativ işlər
bəzəyir. Ənənəyə görə belə işlər binaların həm
daxilində, həm də xaricində işlənmişdir.
14-cü əsrdə yaşamış Abdulla Səyyəfi
Təbrizi, Bədrəddin Məhəmməd Təbrizi və başqa
xəttatlar bədii əsərləri köçürməklə yanaşı binaların
bəzək və kitabələrini də işləmişlər.
14-15-ci əsrlərdən etibarən İran və
Azərbaycanda xəttatlığın yeni inkişaf mərhələsi
başlanır. Həmin dövrdə Cəfər Təbrizi, Əzhər
Təbrizi, Şah Mahmud Zərrinqələm Xəfinəfis,
İbrahim Təbrizi, Amni Təbrizi, Əhməd ibn
Məhəmməd Təbrizi, Əlabəy Təbrizi, Şah
Mahmud Nişapuri, Mir İmad Qəzvini,
Nizaməddin Əli Ərdəbili, Mehrab Təbrizi, Əlirza
Abbasi Təbrizi, Məhəmməd Rza Təbrizi kimi
xəttatlar yaşayıb-yaratmışlar.
Xəttatlıq sənəti 16-cı əsrdə daha yüksək
səviyyəyə çatmış, hətta Şah İsmayıl Xətai və I Şah
Təhmasib kimi Səfəvi hökmdarları da bu sənətlə
məşğul olmuşlar. Sonradan Təbrizdə miniatür
məktəbi
fəaliyyətə
başlayır. Bu zaman
xəttatlıqdan, xüsusilə də şikəstə və nəstəliq
xətlərindən miniatür əsərlərində geniş istifadə
olunmağa başlanır. Beləliklə də, xəttatlıq özünün
ən yüksək səviyyəsinə çatır.
Beləcə xəttatlıq sənəti nəsildən-nəslə
keçərək inkişaf etdirilmişdir. Aşağıda əsas xətt
növləri barədə daha ətraflı məlumat veririk.
Kufi xətti – Qədim tarixə malik olan kufi
xətti 7-ci əsrdə Hirə və Yəməndə meydana gəlmiş,
sonralar ərəblərlə yanaşı iranlılar tərəfindən də
geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Ərəb
qrafikası ən qədim kufi xətti əsasında (adından
bəlli olduğu kimi Kufə şəhərində) İmam Əli (ə)