Asqarova dilorom qurbonovna

Maktabgacha yoshdagi bolalarni oilada, mehnatsevarlik va tashkilotchilik ruhida tarbiyalash mazmuni. Maktabga tayyorlov yoshida bolalarga madaniy sifatlar singdiriladi. Mehnatsevarlik, hamkorlikda ish bajarish hislatlari uyg‘ona boradi. Bunday sifatlarning rivojlanishi o‘z xulqi va his-xayajonini boshqarishiga, mehnat qilishini qat’iy xohlash va o‘rganishga yordam beradi. Tashkilotchilik tashqi ko‘rinishda shaxsning sifati kabi yig‘inchoqlik, aniqlik, tartiblilik ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.Bu sifatlarning ichki ko‘rinishi tirishqoqlik, o‘z harakatlarini rejalashtirishni o‘rganish, o‘z-o‘zini nazorat qilishni amalga oshirishi bilan belgilanadi. Bola hayotining yettinchi yilida tashkilotchilikning ichki va tashqi ko‘rinishi kattalar ko‘rsatmasini aniq bajarishda, mehnatni qat’iy tartib bilan va aniq muddatida bajarishda, shuningdek, o‘z ishini to‘g‘ri baholay olishi va kamchiliklarini to‘g‘rilashga intilishida namoyon bo‘ladi.
Tashkilotchilik xulqini tarbiyalash faoliyati davomida amalga oshadi. Kattalar
talabi bola xulqini yo‘lga soladi, tashkillashtirishga, tartibga o‘rgatadi.
Doimiy talablar bolani harakat tartibiga, turli xil harakatlarni almashinuviga
o‘rgatadi. 3 yoshli bolakay yuvingandan so‘ng nonushta qiladi, so‘ng o‘ynaydi, o‘yindan so‘ng sayrga chiqadi. Tabiiyki, maktabga tayyorlov yoshidagilarga o‘ziga yarasha talab qo‘yiladi. Kattalarning aniq talabini bola tomonidan bajarilishi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega,chunki u biron narsani o‘z vaqtida va majburiy bajarish zarurligi bilan chambarchas bog‘liq. Maktabga tayyorlov yoshi oxirida bola o‘ziga yoki jamoaga baravar qo‘yilgan kattalar talabini bajaruvchi bo‘libgina qolmay, balki o‘ziga va boshqa bolalarga nisbatan talablar qo‘ya boshlaydi.
Bu talablar o‘ziga baho berishda va bolalar qilmishiga baho berishida yanada aniq
ko‘rinadi. Bizning jamiyatimizda insonlar faoliyati jamoa hamkorligiga asoslangan va u bolalikdan boshlanadi (oilada, bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotidagi tengdoshlar jamoasida, maktabda, va hokazo) shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarga jamoada yashashni o‘rgatish, birga o‘yin o‘ynash, mehnat qilish, berilgan topshiriqqa javobgarlik bilan qarashni tarbiyalash zarur.
Birgalikdagi faoliyat kelishilgan harakatlarni talab qiladi, umumiy his-hayajon va kuyunchakliklarni chaqiradi va shu bilan tashkilotchilik xulqini shakllantiradi.
Mehnat qilishni xohlash va o‘rganish birinchi mustaqil o‘zi bajaradigan
harakatlaridan boshlanadi. Har bir bola hammaga ma’lum «MEN O‘ZIM» degan so‘zlarn ishlatadi, ularda o‘zi mustaqil nimadir bajarishga birinchi talab aks etgan. Bolani mustaqillikka intilishini har tomonlama rag‘batlantirish kerak. Oyoq kiyimini bolalar qo‘liga bo‘ysunmasa ham mayli, bola uni o‘zi kiysin.
Shunday hol bo‘ladiki, bir vaqtda bolalarda emas, balki ularning ota-onasida
bolaning biron ishni tamomlashini kutishga sabrlari chidamaydi. O‘g‘li yoki qizining xohishiga qarshi ular bolaga yordam berishga yoki ular uchun o‘zlari bajarishga shoshiladilar. Natijada ularning mustaqil harakatga birinchi intilishlari so‘nadi. Kelgusida mehnatga intilish odatisiz bolaga qanday bo‘lishi haqida ular o‘ylamaydilar. Vaholanki, aynan kichik bolaning mustaqilligida ilk mehnatsevarlik tug‘iladi.Ma’lumki, bolaning mustaqillikka intilishi, o‘z yo‘lida ko‘pgina qiyinchiliklarga uchraydi, qaysiki bu sifatlarni rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Qiyinchiliklarni engish bolada qat’iyat, fe’l-atvorni shakllantiradi.
Bir tomondan, agar bola mayda-chuydada mustaqil bo‘lmay, har narsada boshqalarga ishonsa, hech qanday mehnat yo‘llanmasi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas.U o‘qishni ham o‘zining ishi deb qabul qilmaydi, tashqaridan yordam kutadi, uni mustaqil dars tayyorlashga o‘rgatish qiyin kechadi. Maktab bo‘lsa birinchi kundan boshlab o‘zining talablarini qo‘yadi, avvalambor mustaqillik talablarini. Mustaqillik maktabgacha yoshdagilarning turli bosqichlarda turlicha shaklda bo‘lib,turli talablari bilan aniqlanadi. Kichkina maktabgacha yoshdagilar endigina birlamchi o‘z-o‘ziga xizmatga o‘rganadi.3-4 yoshli bola stol atrofida tinch o‘tirishni, salfetkadan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgansa yaxshi-ya. Masala birlamchi o‘z-o‘ziga xizmat ota-ona mehnatini yengillashtirishda emas. Muhimi, bola tartibga o‘rganadi. Mana, u mustaqil kiyimini, oyoq kiyimini yechadi, joyiga qo‘yadi, siz endi o‘yinchoqlari va kitoblarini joyiga qo‘yishni unga kamroq eslatasiz. U endi o‘zi tartibsizlikni sezadi, kecha qoldirgan o‘yinchoqni yashiqqa soladi, siz tushirib qoldirgan narsani ko‘taradi. Kichik maktabgacha yoshdagi bola to‘g‘ri tarbiyalanganda, biron narsani o‘zi bajarishga xohish paydo bo‘ladi.U likopchalarni stolga qo‘yadi, uyni tozalashga, kir yuvishga yordam beradi. Bu oson ishlar, bola o‘ynab bajarsada, undan jismoniy va aqliy kuch talab qiladi.Ma’lumki, kichik maktabgacha yoshdagilarda natija emas, «bajarish»ga qiziqish ustun keladi.Mehnatga intilishni kichkintoy kattalar harakatiga qiziqish natijasida hosil qiladi. 3-4 yoshda bola ko‘pincha xali o‘zining ishini baholay olmaydi, uning natijalarini sezmaydi. Shuning uchun bolaga uning arzimasayam o‘z kuchi bilan erishgan natijasini ko‘rsatish muhimdir. Kichkintoy bola faqatgina yaxshi so‘zga emas, shuningdek, kattalar tarafidan yordamga ham munga o‘zi bajarolmagan narsada yordam berishi kerak. Katta maktabgacha yoshdagilar mustaqilligi o‘z-o‘ziga xizmat davomida ko‘payadi. 6 yoshli bola mustaqil yuvinish, artinish, tish tozalash, kiyinish va yechinish, kiyimlarni tartib bilan taxlashni bilishi shart. Katta maktabgacha yoshdagilar kiyimini toza tutish, tartibsizlikni sezish va yo‘qotish, tugmalarini tikish, kiyim va oyoq kiyimini tozalashni o‘rganishlari zarur. Ovqatlanish vaqtida fikri chalg‘imasligi juda muhim. Bo‘lajak maktab o‘quvchisida oiladagi doimiy majburiyati bo‘lishi yaxshi(masalan, pochta qutisidan gazeta olib kelishi, non sotib olishi, baliqlarni ovqatlantirish, va hokazo). Bola hech qachon qanday yumushni bajarishni bilishi va yodda saqlashi kerak.
Mayli, majburiyat ko‘p bo‘lmasin, muhimi bola ularni zo‘rlov bilan emas, xohish
bilan bajarsin.Ota-onaning har bir topshirig‘ini bola o‘z vaqtida, ishtiyoq bilan,
tartibli ajarishga erishishi darkor. Katta maktabgacha yoshdagilar uzoq muddat qo‘llaridan kelgan ishlarni mustaqil bajarishlari mumkin, bunda nafaqat o‘z-o‘ziga xizmat, balki o‘simliklarga qarash, jonivorlarni boqish, uy tozalash ishlari, balki bundan ham murakkablarini bajarishga layoqatlidirlar. 6 yoshli bola kichkintoylarga rasm chizishga, oson o‘yinchoqlar yasash: qog‘ozdan qayiqcha, pirpirak tayyorlab berishi, buvisiga kompot uchun qurigan mevalarni saralashga, yo‘qolgan oynani topib berishga yordam berishi mumkin. Oson mehnat topshirig‘ini ajratib berish bolani uni faol bajarishga undaydi, va u kerakli materiallar tanlab, o‘zining harakatlarini rejalashtirishni boshlaydi. Bu endi tashkilotchilik xulqini belgilari borligini bildiradi. Sekin-asta maktabgacha yoshdagi bola ish bosqichlarini farqlay boshlaydi. Bola mustaqilligi shakllanishida o‘z-o‘zini nazorat qilish rivoji o‘ta muhim. Bu sifat fikrlashni erishilgan natija bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Bola kattalar boshchiligida o‘z harakatini faqatgina bitirgandan so‘ng emas, balki ish bajarish chog‘ida ham baholashni o‘rganadi.Maktabgacha yoshdagilarning ish bajarishi qo‘yilgan maqsad asosida bo‘lishida kattalardan bolalar faoliyatig e’tibor va qo‘shimcha ko‘tarinkiliklar (rag‘batlar, nazorat va x.z.o) ni talab etadi. Ko‘pincha bolaga mehnat topshirig‘ini bajarishning o‘zi emas, balki kattalarning uni bajarganligidagi yaxshi muomalasi ko‘proq xursandchilik beradi. Kattalar bolalar mehnatiga jiddiy va kerakli ishga qaragandek munosabatda bo‘lishi zarur, bu munosabat bolada mehnat qilishga xohish, qat’iyatni ko‘rsatish, ishni oxiriga etkazish xohishini yaratadi.
Tashkilotchilik xulqi va mehnat ko‘nikmasi asosini tashkil etadigan mustaqillikka maxsus sharoit yaratish, turli mashqlar yordamida erishish mumkin va bu yerda tezkor muvaffaqiyatga umid qilmaslik kerak. Maktab o‘quvchisiga kerakli xislatlar bolada aynan mehnatda paydo bo‘ladi. Bunda bola nafaqat oson va o‘ziga qiziqarli ishlarni bajaradi, balki kuch va vaqt talab qiladigan ishlarni bajaradi, o‘z ishini tartibini o‘ylab ko‘radi. U boshlagan ishni oxirigacha va muddatida bajarishga o‘rganadi. O‘z harakatining foydali ekanini his qiladi, mehnatga kuch sarflashdan xursandlik sezadi. Agar maktabgacha yoshdagi bola, uni har qanday majburiyat va tashvishdan hal etadigan tarbiya olsa, unda beparvolik va egoizm rivojlanadi. Ota-onalar maktabgacha yoshdagi bolani keragidan ortiq himoya qilish va uy yumushlaridan bolani doimiy ozod qilish – bolani maktabda ko‘pgina noxush holatlarga tushishiga sabab bo‘lishini yodda tutishlari darkor.
Doimiy majburiyatlarni mustaqil bajarish bolani jiddiy faoliyatga tayyorlaydi,
maktabdagi o‘qish va turmush tarzi bilan bog‘liq birinchi qiyinchiliklarni engib o‘tishga yordam beradi. Ayrim holatlar bo‘ladiki, bola topshiriqlarni mustaqil bajaradi, ammo hammasini pala-partish xohlamay bajaradi. Ota-ona doimo bolalarga namuna bo‘lishi kerak. Har bir yumushni jonu-dili bilan sarishta va tezkor bajarishi, boshlagan ishini o‘lda-jo‘lda qoldirmasligi, bir-biriga yordam berishi kerak. Bolaga turli topshiriqlar berib, siz unda topshirilgan ishni bajarishni o‘ziga yarasha tajribasini orttirasiz, o‘zini tashkillashtirish, ko‘zlagan maqsadga intilish, bilimlarini yaratasiz. Topshiriqlar bolaning doimiy majburiyatiga aylanganda odatga aylanib qoladi, va ularni ortiqcha xohish bo‘lmaganda ham bajaradi. Barcha asosiy hayotiy voqealarni aql bilan hisobga olgan qat’iy belgilangan kun tartibiga rioya qilish tashkilotchilik xulqini tarbiyalashga yordam beradi. Tartib inson faoliyatini tashkillashtiradi, uni tartiblilikka o‘rgatadi.
Maktabgacha yoshdan boshlab oiladagi o‘rnatilgan tartibni bajargan bolaga vaqtni
his qilish paydo bo‘ladi. Bolani vaqt bo‘yicha ozgina mo‘ljal olishga, vaqtdan tegishli harakatni o‘zgartiruvchisi sifatida foydalanishga o‘rgatish – tashkilotchilik xulqi tarbiyasining maqsadlaridan biridir. Tartibni bajarish aynan bolaga vaqt bo‘lakchalarining uzunligini sezishga yordam beradi. Bolalar vaqtdan yanada unumli foydalanishga o‘rganadilar. Ular gigiyenik muolajalarni tezilk bilan bajarish hisobiga o‘yin va mashg‘ulotlar vaqtini o‘zaytiradilar. Vaqt intervalini farqlay borib, bolalar o‘z harakatlarini vaqt bo‘yicha hisoblashga o‘rganadilar va belgilangan muddatda ulgurishga harakat qiladilar. Sekin-asta kattalarning, «o‘yinchoqlarni yig‘ishtir, 5 daqiqadan keyin sayrga boramiz», «yarim soatdan so‘ng dadang keladi-ovqatlanamiz» va x.z.o. Muomalalari tushunarli bo‘ladi, bolalarda vaqt to‘g‘risida tushuncha paydo bo‘ladi(kecha, bugun, ovqatdan so‘ng, kechqurun va boshqalar). Tartib turli faoliyat turlarining almashinuvini ko‘zda tutadi, bu organizmni charchashdan saqlaydi, bolaning har tomonlama rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Hamma ota-onalar bola kun davomida nima qiladi, qanday o‘yinlarni yaxshi ko‘radi, o‘rtoqlaridan qaysi biri yoniga keladi va ular bilan qanday o‘ynaydi? – deb o‘ylab ko‘rarmikan. Bola hech qachon ishsiz o‘tirmaydi, u doimo nima bilandir mashg‘uldir. Harakatsizlik, faol harakatdan ko‘ra ko‘proq charchatadi. Ammo har doim ham bola foydali ish bilan mashg‘ulmi? O‘yin- maktabgacha yoshdagi bolaning faol harakati.O‘yinlar birgalikdagi faoliyatda bola talabini qondiradi, o‘yindagi hayajonlar bolalarga yaxshi xislatlar tajribasini yig‘ishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bola uchun o‘yin doimo bola tasavvuri va ongi ishlashi bilan bog‘liq bo‘lishi,unda mustaqillik, tirishqoqlik,chidamlilik, tashkilotchilik xulqini tarbiyalashga yordam berishga intilish zarur. Bolalar qurilish materiallarini o‘ynashni juda yaxshi ko‘radilar. Bu o‘yinlar ularga rejalashtirish qismlarini, rejalashtirish bilimini, o‘z fikrini amalga oshirish, boshlagan ishni oxiriga etkazishga o‘rgatib, tashkilotchilik xulqini tarbiyalashda hamkorlik qiladi. Bolalar qurilishni rasm bo‘yicha, chizma bo‘yicha va o‘z fikrlari bo‘yicha tuzadilar. Katta maktabgacha yoshdagilar ham garchi ularning hayotida ko‘proq turli-tuman mashg‘ulotlar va imkoniga qarab mehnat o‘rin olgan bo‘lsa ham, turli o‘yinlarni qiziqib o‘ynaydilar.
Katta maktabgacha yoshdagilarga turli detallardan tashkil topgan «konstruktor»
qiziqarlidir. Detallarni yig‘ishni o‘rganib, fikrlashni, tirishqoqligini,
chidamliligini ko‘rsatib, bolalar namunadagidek qurilma tuzadilar. Bu fikrlash
qobiliyatining rivojlanishiga yordam beradi. Ota-ona kichkintoy o‘yiniga ma’lum talablar qo‘yishi kerak. Jumladan:
- bola kattalarga xalaqit bermay, mustaqil o‘yin bilan mashg‘ul bo‘lishni bilishi kerak;
-mehmonga kelgan do‘stiga o‘yinchoq taklif etishi, kattalar dam olayotganda yoki yosh bola uxlayotganda tinchgina o‘ynashi, o‘ynab bo‘lgach, o‘yinchoqni joyiga qo‘yish;
-katta maktabgacha yoshdagilardan o‘zining o‘yinchoqlarini toza va tartibli saqlashni talab qilishga haqlidirlar. Agar o‘yinchoq sinib qolsa, uni bola bilan darhol tuzatish kerak.
Bola singan va butun, toza va iflos, o‘yinchoqlarni bitta qutiga joylashishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Agar ota-ona talabi doimiy bo‘lsa, oila bu talabning zarurligini tushunsa, kichkintoy kattalar talabiga muvofiq harakat qiladi.
Tartibga, tejamkorlikka o‘rgatilgan oilalarda o‘yinchoqlar uzoq saqlanadi. Maktab
o‘quvchisi o‘zining o‘yinchoqlarini kichik ukalariga yoki do‘stlariga bergani yaxshi. Bolalarga yangidan-yangi o‘yinchoqlarni sotib olib berishga intilish kerak emas.
Qizchada 10 dan ortiq qo‘g‘irchoq bor, u ularni o‘ynamaydi, balki yana bir «o‘quvchi qiz» qo‘g‘irchog‘ini so‘raydi. Onasi unga o‘sha qo‘g‘irchoqni olib beradi. Boshqa oilada bir dona qo‘g‘irchoq «vrach», «qizi», «o‘qituvchi» bo‘ladi, buvisi nevara bilan qo‘g‘irchog‘iga yangi ko‘ylaklar tikadilar.
Ota-onalar bolalar ishtirokida o‘yinchoqlarni o‘zlari yasashlari mumkin, bolalar
ularni yaxshi ko‘radilar va ularni do‘kondan olingan o‘ymnchoqdan kam bo‘lmagan xohish bilan o‘ynaydilar. Avval aytilganidek, qo‘lda yasalgan o‘yinchoqlar katta pedagogik ahamiyatga ega. Bolalar ularni o‘z o‘yinlarida ishlatadilar yoki do‘stlariga va yaqinlariga tug‘ilgan kunda, 8-martda sovg‘a qiladilar.
Ota-onalar bola o‘rtoqlari davrasida o‘zini qanday tutayotganiga, o‘yin qoidalariga rioya qilayotganligiga e’tibor berishlari kerak.
Bolalar o‘yin qoidasi qonunligini, unga rioya qilinishi kerakligini bilishlari
kerak. Bolalar o‘yinlarda bajarishni o‘rganishlari kerak bo‘lgan qoidalar tartibi:
- do‘stlari bilan o‘ynaganda ular ham yutishni xohlashlarini yodda tut.
- o‘yin-qarashlarda o‘zingga teng kuchli sheriklarni tanlab ol.
- o‘ynadingmi-ko‘nglingni cho‘ktirma, keyingi safar yutishga harakat qil.
- yutdingmi, mag‘rurlanma, do‘stingni ham shunday o‘ynashga o‘rgat.
O‘yin qoidalari tashkilotchilikni tarbiyalaydi. Kimki qoidalarni bajarmasa,o‘rtoqlarining noroziligiga sabab bo‘ladi va o‘yindan chetlatilishi mumkin. Bolalar qoidani bilib olganlaridan keyin va ularni aniq bajarganlarida, o‘yin yanada qiziqarli bo‘ladi. O‘yinlarda bolalar tezlikka, chaqqonlikka, merganlikka musobaqalashadilar va yuqori natijaga erishishga harakat qiladilar. Ko‘pincha 6-7 yoshli bolalar hovlida o‘yin tashkilotchilari bo‘ladilar, rollarni, kim boshlashni belgilaydilar, qoidalarga amal qilinishini kuzatadilar.
O‘yinning har bir ishtirokchisi o‘yin qoidalarini bajaribgina qolmay, nafaqat
o‘yin ishtirokchisigina bo‘lmay, balki vaqti-vaqti bilan o‘ziga boshlovchilik rolini ham olishi kerak. Ota-onalar bolalar o‘yinini kuzatib turishlari, bolalar o‘zaro kelisholmay qolsalar, kelishmovchiliklarni silliqqina bartaraf etishlari, o‘yin ishtirokchilarning o‘zaro xayrixohliklarini rag‘batlantirishlari kerak.
Bolaning xulqi faoliyat davomida shakllanadi: u o‘ynaydi, rasm chizadi, qirqadi,
yasaydi, mehnat qiladi. Bolaning chizayotgan rasmni tugatmasligi, kubiklardan qurilmasi yoki qo‘g‘irchoq ko‘ylagi, chizayotgan mashinasi, askarlar uchun qurayotgan qal’asi tamomlanmaganligi, qo‘yilgan maqsadga erishmaganligi kattalar uchun ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin emas. Muhimi, bola behuda vaqt o‘tkazishga o‘rganmasligi. Bunday bola maktab o‘quvchisi bo‘lganda, o‘zini ishga kirishishga, mustaqil bajarishga majburlashi qiyin kechadi. Bolalar majburiyatlardan ozod etilgan, mehnatga chaqirilmagan, dars qilishni va o‘ynashni bilmaydiganlar oiladagiga nisbatan, ota-onalar bolalar tarbiyasi masalalari ustida jiddiy o‘ylanadigan, oila hayotini to‘g‘ri tashkillashtiradigan, bolalar o‘yinlari va mashg‘ulotlarini kengayishiga yordam beradigan oilalarda bolalardagi tashkilotchilik xulqi anchagina yuqoridir. Menatsevarlikning boshlanishi va tashkilotchilik xulqining tarbiyalashdagi muvaffaqiyatli natijalar ma’lum miqdorda oila va jamiyat a’zolarining barchasini kelishilgan harakatlari va bir xil talablari bilan belgilanadi.