Avtandil ağbaba
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
276 “Keşişoğlu” havasının əsil adı “Süründürmə”dir. Havanın yaradıcısı Aşıq Summanidir. Deyil ənləri yekunlaşdırıb güman etmək olar ki, Azərbaycan aşıqlarının havacat repertuarında iki “Keşişoğlu” havası olmuşdur. Ağbaba-Çıldır aşıq havalarının Urmiya saz havalarına daha çox yaxınlığını nəzərə alsaq, Urmiya aşıqlarının ifa repertuarındakı “Müsəlman Keşişoğlu” saz havasının əsil adının “Süründürm ə”, müəllifinin isə Aşıq Summani olduğunu söyləyə bilərik. Qeyd etdiyimiz kimi, ənənəvi prinsipləri dərindən mənimsəyən və fərdi yaradıcılıq imkanlarına əsaslanan Ağbaba-Çıldır aşıqlarında bəstəçiliyə güclü meyil olmuşdur. Aşıq Qərib Hasanın “Ağbaba zarıncısı”, “Qəribi”, Dədə Dərbədərinin “D ərbədəri”, “Qaralı”, Aşıroğlunun “Aşıroğlu”, Aşıq Nəsibin “Tərcümani”, “Şörəyeli”, Aşıq İsgəndər Ağbabalının “Güləndamı” (“İsgəndəri”) və sair orijinal saz havaları fikrimizi bir daha təsdiqləyir. Əlbəttə, bu yazdıqlarımız Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinini musiqi bəstəçiliyinin s əciyyəvi cəhətlərini tam əhatə etmir. Fikrimizcə, bu, ayrıca bir tədqiqat işinin mövzusudur v ə gələcək araşdırmalarda, şübhə yoxdur ki, daha ətraflı şərhini tapacaqdır. 277 N ƏTİCƏ Az ərbaycan aşıq sənətinin regional özünəməxsusluğunun öyrənilməsi bu s ənətin təşəkkül və inkişaf dinamikasını, tarixi-mədəni özəlliklərini, coğrafi areallarını daha dərindən və ətraflı araşdırmağa imkan verir, eyni zamanda bütöv bir s ənət sistemini müxtəlif istiqamətlərdən tədqiq etmək üçün geniş imkanlar açır. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin Azərbaycan aşıq sənəti daxilində tutduğu yerin, milli regional xüsusiyy ətlərinin, ədəbi-estetik özəlliklərin elmi-filoloji təhlilə cəlb olunması göstərdi ki, bu mühit tarixi-genetik kökləri ilə türk etnik mədəni sisteminin ən qədim laylarına bağlıdır. Aparılan tədqiqatlardan aydın oldu ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin lokal coğrafi arealı tarixin müxtəlif dönəmlərində Axıska-Çıldır bəylərbəyliyi, Çıldır əyaləti, Qars vilayəti, Qars qəzası və s. kimi müxtəlif adlarla adlanan iri miqyaslı inzibati ərazilərin sərhədlərini əhatə etmişdir. Hələ miladdan öncə VII əsrdə saka [iskit] türkl ərinin, sonrakı dövrlərdə göyərli-çavaklı, qarapapaq, oğuz, pasin və başqa q ədim türk boylarının məskunlaşdıqları bu torpaqlar Anadolunun “açar-kilidi”, Qafqazın qapısı hesab olunmuş, çox önəmli hərbi-strateji mövqeyinə görə bir sıra dövl ətlərin daima siyasi maraqlarının mərkəzində saxlanılmışdır. Zaman-zaman İran v ə Rusiyanın basqınlarına məruz qalan, kürəyinə erməni bıçağı saplanan bu ərazilər d əhşətli müharibələr meydanına çevrilmiş, hər qarışı şəhid qanı ilə suvarılmışdır. M əhz bu səbəblərdən türkiyəli alimlərin ümumi qənaətinə görə, Türkiyənin heç bir yerind ə Şərqi Anadoluda olduğu qədər aşıq və el şairi yetişməmişdir. Üç yüz ild ən çox Osmanlı dövlətinin tərkibində öz mədəni -coğrafi bütövlüyünü saxlayan Şərqi Anadolu 1805-ci ildən etibarən Çar Rusiyası tərəfindən hiss ə-hissə işğal olunmağa başladı. Tarixi ədalətsizlik üzündən Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti üç hiss əyə parçalanmış, Gürcüstana qatılan hissəsində 1944-cü ilə qədər, Erm ənistanın tərkibinə daxil edilən ərazidə 1988-ci ilədək öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Hazırda Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti Şərqi Anadoluda-Çıldır mahalında öz f əaliyyətini davam etdirməkdədir. Belə bir tarixi sənət taleyi yaşayan Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti folklor örnəklərinin zənginliyi, milli-etnoqrafik koloritin əlvanlığı, aşıq 278 s ənəti ənənələrinin qədimliyi ilə diqqəti çəkir. Araşdırma göstərdi ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti Azərbaycan və Anadolu aşıq sənəti arasında bir keçid-körpü rolu oynamışdır. Bütövlükdə Azərbaycan folklor arealının təsiri altında olan Şərqi Anadolu aşıqlığı Azərbaycan aşıq sənətinə məxsus xüsusiyy ətləri özündə cəmləşdirmişdir. Azərbaycan və Anadolu aşıq mühitləri arasında sənət əlaqələrinin güclənib genişlənməsində Aşıq Şenliyin xüsusi xidmətləri olmuşdur. Təcnis və onun bir sıra şəkilləri, sicilləmə janrı (Şəki sicilləməsi) Aşıq Şenlik tərəfindən Anadolu aşıq yaradıcılığına daxil edilmişdir. Eləcə də ustad s ənətkarın yaratdığı dastanlar, bəstələdiyi saz havaları çağdaş Azərbaycan aşıqlarının repertuarında özünə möhkəm yer tutur. Lokal coğrafi ərazisi ilə Şərqi Anadolunun geniş ərazilərini əhatə edən Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti Göyçə, Borçalı, Urmiya, İrəvan və digər aşıq mühitləri ilə qarşılıqlı sənət əlaqələri saxlamış və qonşu mühitl ərdən təsirlənib özünün milli-regional repertuarını zənginləşdirdiyi kimi, əlaqədə olduğu mühitlərə də bu cür təsir göstərmişdir. Bu təsir erməni və gürcü aşıqlarının üzərində də böyük olmuş, Axıska, Gümrü, Qars və digər ərazilərdə f əaliyyət göstərən erməni və gürcü sənətkarları azəri türkcəsində çalıb oxumuş, Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinə məxsus sənət keyfiyyətlərini daşımışlar. Gürcü sənətkarı Aşıq Şivğaya, erməni Aşıq Civaniyə Aşıq Şenliyin güclü təsiri bu fikri bir daha t əsdiqləyir. Özün əməxsus sənət keyfiyyətlərinə görə aşıqlaşmış ozanlar qrupuna daxil olan Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində təkkə kökənli, "haqq aşığı" statusu daşıyan s ənətkarların, (Aşıq Şenlik, Aşıq Summani, Aşıq Zülali, Ərzurumlu Aşıq Əmrah və b.) olduğu da aydın görünür. Ozanın aşığa çevrildiyi tarixi-mədəni məkan Anadolunun, o cüml ədən Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin əhatə etdiyi coğrafi ərazilərin olduğu da diqqəti çəkir. Bu faktor Ağbaba-Çıldır aşıq mühitinin tarixi-mədəni genetik yaddaşının, təşəkkül formasının, sənət göstəricilərinin özünəməxsusluğunu sübut edir. Aparılan təqdiqatlardan o da aydın oldu ki, Ağbaba-Çıldır aşıq mühiti həm Az ərbaycan, həm də Türkiyə folklorşünaslığında bu və ya digər dərəcədə araşdırmalara cəlb olunmuşdur. Azərbaycan folklorşünaslığında Ağbaba-Çıldır aşıq Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|