Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)

Əsasında  mifologiyanm  və  dinin  dayandığı  əski,  eləcə  də  ənənəvi 
mədəniyyətbrdəki qarışıq kütlə təsəvvürbrinin də qaynağı eynilə bu şokilcb
-   hər  hansı  topluluğa  məxsııs  individin  öz  varlığında  deyil,  topluluğun 
ictimai miinasibətbrb bir-birinə bağlanan fərdbri arasmdadır [318, s.10].
Arxaik  mifoloji  dünyaduyumlu  cəmiyyətbrdə  yaşayışı  təmin  edən 
vasitələr  əsasəıı  fərdlərarası  münasibətbr  iizərində  qurulmuşdur  ki,  buna 
görə  şəxsiyyətlərarası  kommunikasiya  da  kollektiv  düşüncəsinə  dayanan 
xalq  mədəniyyətinin  əsası  sayıla  bilər.  Bütiin  təcriibə  burada  şifahi  yolla, 
göz yaddaşı  vasitəsilo v.s.  ötiirülmüş,  bu  isə  eyni  informasiya  dili  üzərində 
quruhnuş  həmin  münasibətlər  şəbəkəsini  özü-özünü  təşkil  və  tənzim  edən 
vahid  sistemə  çevirmişdir ki,  эпэпэ  ilə  nizamlanan  həmin  sistemdə  də  hər 
bir davranış tərzi sistemin elementi kimi  digər davramş tərzbri  ilo qarşılıqlı 
təsirdədir  [322].  Nəticədə  şifahi  mədəniyyətdə  individin  fəaliyyətinin  hor 
hansı  şəkli  yiiksək  dərəcədə  reflektiv  olmuşdur  ki,  həmin  reflektivliyə  də 
səbəb уепэ dinamik və canlı sistem kimi etmk-mədəni ənənənin daxilindəki 
tamlığın özüdiir.
Bütün  halqalan  bir-birinə  bağlı  olub  biri  digərini  doğuran  və 
doğuraraq  yaşadan  etnik-mədəni  ənənənin  Ьэг  hansı  kənar  təsirlərə  cavabı 
isə biitövlüyündən gəlir. Çünki sistemin başlıca xassəsi məhz kənar təsirlərə 
cavabıdır  [76,  s. 10].  Özü-özünü  spontan  şəkikb  yeııidən  qurmağa  qadir 
olmayan  bir  etnos  təbii,  tarixi  kataklizmbr  sonu  məhv  olur.  Təbiətin 
qaydalarmı  doğru-düzgün  əks  etdirən  bir  sistem  struktur,  fuııksional 
baxımdan  özünü  içəridən  yalnız  yenidən  qura  bilməyi  sayəsində  ona 
kənardan  göstərilən  təsirə  bir  bıitün  haiında  müqavimət  göstərmək  iiçün 
özündə giic tapır. Düşünca və davramş eynilikbrində bir-birinə bağlananları 
birbşdirən  bağlardan  hər  hansı  birinin  qopmasına  qarşı  olan  ənənənin 
yaşatmaq  giicü və istəyini  göstərən  saysız belə cavab reaksiyasmın bir tipik 
nümunəsi  kimi  atalar  sözbri  və  məsəllərdən  ibarət  «Oğuzuamə»də  rast 
gəlinən:  «Yad  fəriştədan  biliş  Albız  yegdür»  [83,  s .l97]  misabnı  və  b. 
göstormək olar.
Hər  mədəniyyət  tipi,  əsasmda  özüniin  ənənələr  sistemi  dayanan 
öztinə  xas  dünyasım  yaradır.  Ənənəvi  mədəniyyətin  ülviyyət  dərəcəsində 
müqəddəs  dəyərbriııdən  çağdaş  dünyamn  birdəfəlik  qopub  aynldığmı 
söybyən  Y.Evolaya  görə,  «эпэпэ  məzmununa  görə  insan  üçün  yalmz 
inisiasiya  yoluyla  anlaşıla  bibn  fövqəlboşər  səviyyədəki  bilgiləri  öziindo 
təcəssiim  etdirir...  Formanm  deyil,  məzmunun  vacib  olduğu  e b   ənənəvi 
dəyərlər  ki,  varlığm  sakral  əsasmın  heç  kim  tərəfindən  şübhə  altma 
almmadığı bir zamanda yaradılmışdı»  [393, s.282].
Hər hansı dil yad bir dildən ilk növbədə öz qəlibinə uyğun və fonetik, 
qrammatik  quruluşunu  pozmayan  sözlər  alır.  Eyni  bir  qanunauyğunluq 
eləcə  də  mifoloji  ənənədə  özünü  göstərir.  Etnik-mədəni  ənənədə  yeni 
element  həmin  ənənəniıı  təbiətinə  uyğun  olduğu  təqdirdə  onunla  üzvi 
vəhdət  təşkil  edir.  Bu  baxtmdan  mədəniyyət  özünün  dünya  mənzərəsini 
həmçinin ifadəsini bəlli yasaqlar sistemində tapan yaddaşa görə qurur [357], 
yoni  nələrisə öz  içərisinə  buraxır,  nələrəsə yox  deyir.  Az vaxtda çox  sayda 
yeni  element  daxil  olan  zaman  etnik-mədəni  ənənənin  tarazlığı  təhlükə 
altrnda qala bilir. Çünki sistemin bir elementindəki dəyişıklik о deməkdir ki, 
bütünlükdə о sistemin  struktur özəlliyində də dəyişiklik baş vermişdir.  Ona 
görə də sistemin öz ilkin kökbriyb bağlılığmı qoruya bilməsi üçün ona həm 
də  dəyişkən  ola  bilmək  -   mütəhərriklik  уэ  dinamizm  kimi  bir  özəllik  xas 
olmalıdır.  Şübhəsiz,  dəyişkənlik  gücü  ifrat  həddə  çatırsa,  bu,  sistemi 
içəridən  dağılmağa  gətirə  bilir.  Ənənənin  isə  özəlliyi  köhnəlməyəniıı  əski 
çağdan  yeni  zamana  adlamasıdtr;  эпэпэ  dəyişkənlikb  stabilliyin  mütə- 
hərriklik  deyilən  şəkildə  tam  vəhdətidir  ki,  sistemin  dinamik  inkişafmı 
təmin edən də budur [74, s.179].
Eyni  zamanda  mədəni  эпэпэ  invariantlannm  hər  hansı  doyişıkliyə 
uğrama  mərhəbsində,  etnosun  həyatınm  bütün  transformasiyalarmda  belə 
ənənəvi  cəmiyyətdəki  dəyişikliklərin  xarakteri  başlı-başma  deyil  və  bu 
dəyişməbr  yenə  ənənənin  öz  içərisindən  qaynaqlanır  [275].  Canlı  эпэпэ 
fərdi  olanla  kollektiv  olan  arasındakı  Ьэг  cür  ziddiyyəti  ortadan  qaldıran 
hədsiz  spontan  mənəvi  gücüyb  həm  də  şəxsiyyətin  tamam-kamal 
mövcudluğunu təmin  etməyin  yeganə  formasıdır  [250].  Bəlkə  bu  mənada 
N.S.Trubetskoy  hələ  1927-ci  ildə  şəxsiyyət  anlayışınm  mədəniyyətin 
araşdırdmasında  olduqca  vacibliyi  fikrini  vurğulayır  və  qeyd  edirdi  ki, 
şəxsiyyət yalnız ayrıhqda götürübn bir insan deyil, həm də xalqdır [316].
Эпэпэ  haqda  bir  vaxtlar  onun  mumiyalanmış  meyidə  bənzəri 
olduğuna  dair  fikir  də  elmdə  dərin  kök  salmışdı.  Lakin  stabilliyi  və  eyni 
zamanda  mütəhərrikliyi  ib   seçibn  ənənənin  təbiətinin  dərindən 
araşdınlması  nəticəsində  sübuta  yetirilmişdir  ki,  onun  öyrənilməsi  işi  ilk 
öncə özünütəşkiletmənin köklü prinsiplərinə uyğun olmalıdır [273]. Çünki 
эпэпэ  sonsuz  yeni  şəkilbr  yaradan  təbiət  kimi  daim  spontan  yaradıcıhq 
içərisində  olub,  davamlı  özü  özünü  törədib  də  quran  və  tənzim  edən, 
proses  halmda  bir  hadisədir.  Adət-ənənə  insanlann  yaddaşmda  dəyişməz 
şəkildə  qorunub qalmır;  insanlar fərqinə varmadan  belə  onu  yaradırlar və 
уепэ də onun uzaq keçmişbrdən, çox qədim əyyamlardan qalma olduğuna 
əmindirbr [235, s.39].

---