Azərbaycan atatürk məRKƏZİ

Mədəd Çobanov 
 
 
50 
milə özünü doğruldur…. Və hamı tərəfindən bir mənalı qəbul edi-
lir… 
Bütün  yuxarıda  qeyd  olunanlar  Dünya  Humanitar  elm 
sahəsində  XIX  əsrin  ortalarından  etibarən  humanitar  elimin  yeni 
bir qolunun  -  ĢumerĢünaslığın təĢəkkül tapmasına imkan  yaradıl-
mıĢdır. Lakin ġümerologiyada uzun müddət Ģumeroloqlar arasın-
da fikir ayrılığı davam etmiĢdir… 
Dünya  ġumeroloqlarının  bir  qrupu  Ġkiçayarasına  1)  ġu-
merlərin gəlmə  olduqlarını ,  2) bir qrupun isə  yerli -  köklü  xalq 
olduğunu, 3) bir qrupu isə ġumerlərin müasir türk xalqlarının ulu 
babaları və ya əcdadları oldugunu, 4) digər qrupu isə ġumerlerin 
türk xalqları ilə genetik qohumluqlarının olmadığını, 5) baĢqa bir 
qrupu  isə  linqvistik  baxımdan  ġumer  dili  ilə  türk  dillərinin  ge-
neoloji və  tipoloji,  lügəvi və  qrammatik quruluĢu  etibarı ilə  bir  - 
birinə daha yaxın və bənzər oldugunu  söyləyirlər,  6) bəziləri isə 
bu dillər arasında hec bir yaxınlıq  olmadığını iddia edirlər. Bütün 
bu  müxtəlif  fikir  və  mülahizələrə  baxmayaraq,  7)  ġumerlərin 
yerli-köklü  xalq  olmaları  və  8)  Ģumer  dilinin  türk  dilləri  ilə  ya-
xından  bağlılığına  görə  əksəriyyətinin  fikir  və  mülahizələri  bir 
nöqtədə bir -  birinin üstünə düĢür. 
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, ĢumeroloqlarınĢu-
mer dilinə dair mülahizələrini aĢagida qeyd etməyi lazım bildik: 
N.Cəfərov:  ―Azərbaycanda  ilk  sosial–siyasi  birliklərin 
eramızdan əvvəl V minillikdə formalaĢmasını güman etmək olar... 
Adları bizə məlum olan ən qədim tayfalar isə kutilər, lullubilər və 
hurrilərdir ki. Mənbələr onlar barəsində eramızdan əvvəl III min-
illiyin ortalarından baĢlayaraq söhbət açırlar. Həmin tayfalar Azər-
baycanın  əsasən  Cənubunda  məskümlaĢmıĢlar.  Və  ġumer  –  Ak-
kad mənbələrinin verdiyi məlumata görə, onlar vaxtaĢırı Ön Asi-
yanın güclü dövlətlərini, xüsusilə  Mesopatomiyanı narahat edir-
dilər.  Bu  məlumat  azərbaycanlıların  (türklərin)  regionda  hərbi  –
siyasi  fəalliğını  göstərsə  də,  bu  və  ya  digər  dərəcədə  mükəmməl 
dövlətçilik təfəkkürünə malik olub  – olmamaları barədə əhəmiy-
yətli bir Ģey deyilmir‖ (yenə orada, səh. 94). 

---

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
51 
 
Professor  Nizami  Cəfərov:  ―Azərbaycan  türkcəsinin 
formalaĢması.  Ümumtürk  ədəbi  (yazı)  dili:  təĢəkkülü,  təkamülü, 
tənəzzülü...‖    problemlərindən  bəhs  edərkən  yazmıĢdır:  ―Azər-
baycan türkcəsi ümumtürk dilinin diferensiasiyası nəticəsində tə-
Ģəkkül  tapmıĢdır.  Azərbaycan  türkcəsi...  ümumtürkcənin  vari-
sidir... 
Qədim  (ümum  -  )  türk  dili  təxminən  eramızdan  əvvəl  I 
minilliyin ortalarında Altay dillərinin bölünməsi ilə əlaqədar ola-
raq,  təĢəkkül  tapıb  formalaĢmıĢdır.  Həmin  bölünmə  prosesi  isə, 
görünür, bir neçə min il davam etmiĢdir (eramızdan əvvəl IV – III 
minilliklərdən eramızdan əvvəl I minilliyə qədər)‖ (səh. 111). 
Yuxarıda qeyd olunan bu mülahizədən aydın Ģəkildə görü-
nür  ki,  deməli,  eramızdan  əvvəlki  IV  –  III  minilliklərdə  qədim 
Türk dillərinin bir qolu olan Azərbaycan – türk dili kök Türk di-
lindən tədricən ayrılaraq, müstəqil dil kimi inkiĢaf yoluna düĢmüĢ-
dür... 
ġumerlərin  qədim  tarixə  malik  olmaları  haqqında  Lis  və 
Felko  XX əsrin ortalarında Ģumer barədə olan qeyri - dəqiq müla-
hizələri alt - üst edərək yazmıĢdılar ki, ‗‘ġumerdə  eramızdan əv-
vəl  4500-ci  ildən  çox-çox  qabaq  insanlar  yaĢayırdı‖  (R.Cəbi-
yev,ġumer kilidi,səh.25). ġübhəsiz ki ,4500 - ci ildən qabaq Ġkiça-
yarası  ərazisində  yaĢıyanların  da,  Ģumerlərin  ulu  babaları  olmalı 
idi. Çünki insanliq  sivilizasiyasını yaradan bir xalqın daha qədim 
tarixə malik olması Ģəksizdir. 
ġumeroloq  V.Vrenqyosun qənaətinə görə, Ģumerlər Uruk 
və Übeyd mədəniyyətinin baĢlanğıcından burada olublar, yəni heç 
yerdən gəlməyiblər, yerli xalqdırlar... 
MəĢhur  ingilis  alimi  S.Lloyd  Ģumerlərin  tarixindən  bəhs 
edən ―Ekiz çaylar‖ adlı əsərində Ģumerlərin tarixindən bəhs edərək 
yazmiĢdir:  Turanlılar    təxminən  on,on  iki  min  il  bundan  qabaq 
səfalı, barlı – bərəkətli Dəclə və Fərat çayları hövzəsində məskən 
salıb, ətraflarında yaĢayan saysız - hesabsız vəhĢi qəbilələrin hey-
rətli  nəzərləri  qarĢısında  dünya  sivilzasiyasının  səhərini  açdılar. 
Dünyada Ulu bir mədəniyyətin məĢəli alıĢdı...‖(səh.16). 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
52 
Alman alimi Frits Hommel ġumer dilinin Türk dilləri ilə 
qohumluğundan  bəhs  edərək  yazmıĢdır:  ‖Bu  dil  (ġumer  dili.- 
M.Ç.) Altay - türk dilləri ilə qohumdur‖. 
ġumeroloq    A.  Ġ.  Tyumenyev  ‖Qosudarstvennoye  xoz-
yaystvo  drevneqo  ġumera‖  (M.1956)  kitabında  ġumerdə  yazının 
meydana gəlməsindən bəhs edərək yazmıĢdır ki,  ġumerdə yazının 
əmələ gəlməsi eramızdan əvvəl IV minilliyin əvvələrinə - təxmi-
nən 3750-ci illərə aiddir. 
Türk alimi Ahmet Cavat ―Avfabenin mənĢəi ən əski türk 
yazısıdır‖  adlı  kitabında  əlifbanın  yaradılması  tarixindən  bəhs 
edərək,  ġumerlər  əlifbanı  yaratmıĢ,  təkmilləĢdirmiĢ  və  onlar  
türklərdir nəticəsinə gəlmiĢdir. Bu münasibətlə A.Cavat  yazmıĢ-
dır:  ‖ġumer  dilinin  Turani  dillərə  bənzədiyi  artıq  qəbul  edilmiĢ-
dir.ġumerlər  haqqında  ən  yeni  və  ən  mötəbər  əsər  nəĢr  etdirən 
Voolley  ġumerlərin  morfoloji  cəhətdən  ―əski  türkcəyə    bənzər  ― 
bir dildə danıĢdığını qəbul edir‖. 
TanınmıĢ ġumeroloq Ġ. M. Dyakonov ‖Epos o QilqamıĢ‖ 
əsərində ġumer dilindən bəhs edərək yazmıĢdır ki, ‖III minilliyin 
(e.ə.III  minillink  nəzərdə  tutulur.-  M.Ç.)  Ġkiçayarası  Dövlətindən 
heç biri təmiz semit dövləti olmamıĢdır (deməli, Ġkiçayarası döv-
lətində  eyni  zamanda  ġumerlərin  varlığı  da  istisna  olunmur  –
M.Ç.), amma II miniliyin əvvəllərindən semit dili ġumerlərin qə-
dim dilini tədricən   sıxıĢdırmıĢdır, bütün ölkədə  canlı istifadədən 
çıxarmıĢdır, ancaq (ġumer dili.- M.Ç.) din və elm dili kimi ölü dil 
olaraq qalmıĢdır‖. 
XIX  -  XX  əsrlərdə  yaĢamıĢ  məĢhur  alman  ġumerĢünası 
Q.Vinkler ―Zapadnaya Aziya v drevney vremeni‖ (Ġstoriya çelo-
veçestva,t.III)  kitabında  ġumer  dilinin  tarixindən  bəhs  edərək 
yazmıĢdır  ki,  ġumer  dili  və  onun  tarixdəki  rolunu  ‖yeni  dövrdə 
elm  və  kilsə  dili  olan  latın  dili  və  onun  oynadığı  rolla‖  eyni 
səviyyədə qiymətləndirmək olar‖. 
ġumer mədəniyyətinin araĢdırıcılarından olan alman alimi 
Q.Vinkler ―Vavilonskaya kultura‖ adlı kitabında yazmıĢdır: ‖Bi-
zə  qədər  gəlib  çatmıĢ  ən  qədim  qaynaqlar  semit  dilində  deyil, 

---