“AZƏrbaycan coğrafiyasi” kursunun predmet və VƏZİFƏLƏRİ

Naxçıvan MR-in əsas çayları Arpaçay, Əlincəçay, Gilançay və Ordubadçaydır. Onlar qar, yağış və yeraltı sularla qidalanır, yaz aylarında daşırlar.

Çayların adı	Başlandığı yer	Uzunluğu, km	Hövzəsinin sahəsi, min km^2	Mənbəyin mütləq yüksəkliyi, m	Mənsəbinin mütləq yüksəkliyi, m
1. Kür * 2. Araz 3. Qanıx 4. Qabırrı 5. Samur 6. Pirsaat 7. Tərtər 8. Sumqayıtçay 9. Bazarçay 10. Türyançay 11. Bolqarçay 12. Əyriçay 13. Ağstafaçay 14. Arpaçay 15. Həkəri 16. Göyçay 17. Qarqarçay 18. Viləşçay 19. Qusarçay 20. Köndələnçay 21. Qudyalçay	Qızılgədik dağı (Türkiyə) Bingöl silsiləsi (Türkiyə) Böyük Qafqazın Cənub yamacı (Gürcüstan Res.) ----“---- Quton dağı (Dağıstan) Şahnəzər dağı Gəlinqaya Dübrar Qarabağ vulkan yaylası Tufandağ Talış dağları Böyük Qafqazın Cənub yamacı Pəmbək dağı (Ermənistan) Qarabağ vulkan yaylası Dəlidağ Babadağ Qarabağ sıra dağları Talış dağları Bazardüzü Qarabağ sıra dağları Salavat aşırımı	1515 1072 413 389 216 202 200 198 178 170 134 134 133 128 113 113 111 106 106 102 101	188 102 17 4,8 4,4 2,3 2,2 1,8 5,6 4,8 2,2 1,8 2,6 2,6 2,6 1,8 1,5 0,9 0,6 0,5 0,8	2740 2990 2560 2560 3600 2400 3120 1750 3040 3680 1710 3200 3000 2985 2580 1980 2080 1180 3780 1780 300	-26 -11 75 75 -28 -28 3 -28 270 -4 -28 135 210 780 358 -1 -1 -28 -28 90 -28

Qeyd. Cədvəldə uzunluğu 100 km-dən artıq olan çaylar verilmişdir.

GÖLLƏR. Azərbaycan Respublikası ərazisində 700-ə yaxın göl var. Lakin bu göllərin əksəriyyəti yay aylarında quruyur. Qurumayan təbii göllərin sayı 250-yə qədərdir. Sahəsi 1 km²-dən çox olan və böyük təsərrüfat əhəmiyətli göllərin sayı 25-dir.

Respublikamızda mənşəyinə görə tektonik, buzlaq, uçqun, sürüşmə, çay-dərə, relikt və s. göllər var.

Qobustan və Abşeron ərazisindəki göllərin əksəriyyətinin, Acınohur gölünün, Kiçik Qafqaz dağlarındakı Böyük və Kiçik Alagöllərin çuxurları tektonik yolla əmələ gəlmişdir.

Qarabağ vulkan yaylasında bir sıra krater gölləri yerləşir. İşıqlı Qaragölü və s. buna misal ola bilər.

Buzlaq mənşəli göllər Şahdağ, Bazardüzü, Tufan, Qapıcıq, Murovdağ və Dəlidağın yüksək hissələrində yerləşir.

Uçqun və sürüşmədən yaranan bənd gölləri dağlıq və qismən də dağətəyi ərazilərdə çoxdur. Göygöl, Maralgöl, Ağgöl,Qanlıgöl (bunlar hamısı Kiçik Qafqazda yerləşir), Batabat gölü (Naxçıvan ərazisində) bu mənşədən olan göllərdir.

Çay-dərə mənşəli göllər Kür-Araz ovalığında, Kür çayının meandrlı yatağı boyunca yerləşir.Bu göllərə Kürün axmazları daxildir (Sarısu,Hacıqabul,Ağgöl).

Abşeron yarımadasındakı bəzi göllər qalıq (relikt) göllərdir.Onlar Xəzər dənizinin qalıqlarıdır.Qalıq göllər- Böyükşor, Masazır, Binəqədi, Kürdəxanı və s. gölləri şorsuludur.

Liman mənşəli göllər (Ağzıbirçala gölü) Xəzər dənizinin sahillərində əmələ gəlir.

Suyunun tərkibinə görə respublikamızın ərazisində şirinsulu və şorsulu göllər ayrılır.Dağlıq ərazilərdə yerləşən göllər,bir qayda olaraq, şirinsuludur.Düzənliklərdə, dağətəyi zonalarda, qismən də alçaqdağlıqda həm şirin, həm də şor göllər var.

Azərbaycan ərazisində ən iri şorsulu göllər Acınohur, Böyükşor, Binəqədi və Masazır gölləridir.

Nadir su incilərindən biri olan Göygöl okean səviyyəsindən 1556 m yüksəklikdə yerləşir.Onun su səthinin sahəsi 80 hektara yaxındır.Gölün uzunluğu 2450 m, eni 595 m, ən dərin yeri 95 m-dir. Gölün sahili yaşıl meşələrlə örtülmüşdür.Buradakı təmiz, şəffaf suyun həcmi 24 mln. m³-ə çatır.

Maralgöl okean səviyyəsindən 1902 m yüksəklikdə yerləşir.Sahəsi 23 hektar, ən dərin yeri 60 m-dir. Göygöldən fərqli olaraq, onun ətrafını subalp çəmənlikləri əhatə etmişdir. Maralgöldən axan Ağsu çayı Göygölə tökülür.

Böyük Alagöl Qarabağ vulkan yaylasında, okean səviyyəsindən 2729 m yüksəklikdə yerləşir. Gölün ən uzun yeri 3,7 km, ən enli yeri 2,9 km-dir.Sahəsi 5 km²-ə yaxın, ən dərin yeri 9 m-dən artıqdır. Bu gölün çüxuru tektonik yolla əmələ gəlsə də, göl çökəkliyinin formalaşmasında vulkanizmin də rolu böyükdür. Gölün sahilləri çox girintili-çıxıntılıdır.Onu qidalandıran başlıca mənbələr yağış və qar suları, eyni zamanda Kiçik Alagöldən bura axan Qurbağalı çayıdır.Böyük və Kiçik Alagöllərin ətrafı qiymətli alp çəmənlikləridir.

Naxçıvan MR ərazisində Naxçıvançayın mənbəyində Batabat gölü və Küküçayın mənbəyində (Naxçıvançayın qolu) 2500 m yüksəklikdə Qanlıgöl yerləşir.

Göllərin adı	Yerləşdiyi yer	Şirin və ya şorsulu, min ha	Su səthinin sahəsi, km^2	Mütləq yüksəkliyi, m	Ən dərin yeri, m	Həcmi, mln. m^3
Ağzıbirçala (Dəvəçi limanı) Kürdəxanı Masazır Böyükşor Hacıhəsən Qanlıgöı Sarısu Hacıqabul Mehman Ağgöl Candargöl Acınohur Göygöl Maralgöl Göygöl Alagöllər Böyük Alagöl Kiçik Alagöl İşıqlı Qaragöl Pəriçınqıl	Taxtakörpü (Dəvəçi rayonu) Abşeron yarımadası Abşeron yarımadası Abşeron yarımadası Abşeron yarımadası Abşeron yarımadası Kürün sağ sahilində Kürün sol sahilində Kürün sağ sahilində Kürün sağ sahilində Ceyrançöl Mingəçevir su anbarından şimalda Kürəkçay Kürəkçay Şamxorçay dərəsi Həkəriçayın yuxarı axarı Qarabağ vulkan yaylası Qarabağ vulkan yaylası Həkəriçayın yuxarı axarında Qarabağ vulkan yaylasında	Şor Şor Şor Şor Şor Şor Şirin Şirin Şirin Şirin Şirin Şor Şirin Şirin Şirin Şirin Şirin Şirin Şirin Şirin	37 3,3 10 10 1,6 0,54 15 8,4 12 56,2 12,5 11 0,79 0,23 0,34 1 5,2 90 1,76 0,94	-25 -3,2 7,9 11,8 13,7 89 -12 -19,6 -7,8 -5 380 107,3 1553 1899 2470 2988 2729 2739 2666 2961	4 3 1,7 2 3,2 7,2 3,5 2,0 2,3 2,2 6 - 0,3 61 66 - 9,4 4 10 5,4	40 3 6,8 12,3 3,2 2,07 59,1 12,1 29,6 44,7 - - 29,4 6,0 4,0 - 24,3 - 10,2 2,4

SÜNİ SU OBYEKTLƏRİ. SU ANBARLARI VƏ KANALLAR. Respublikamızda 140-a qədər müxtəlif ölçüdə süni göl vardır. Onların ümumi sahəsi 87 min hektar, suyunun həcmi 18,5 km³-ə bərabərdir. Tutumu 1 mln. m³-dən artıq olan və müxtəlif tənzimləmə xüsusiyyətinə malik 34 su anbarı vardır. Hazırda respublikamızda su anbarları təsərrüfatda təbii göllərdən qat-qat artıq istifadə olunur.

Azərbaycandakı süni göllərin ən nəhəngi Mingəcevir su anbarıdır. Onun sahəsi 605 km², uzunluğu 70 km, eni 18 km, orta dərinliyi 27 m-dir. Mingəçevir su anbarının sahəsi respublika əhəmiyyətli bütün su anbarlarının ümumi sahəsinin 72%-ni, tutumu isə 85%-ni (16 km³) təşkil edir.

Mingəçevir su anbarı Kür çayının Bozdağı yarıb keçdiyi hissədə uzunluğu 1500 m, hündürlüyü 80 m olan bənd vasitəsilə yaradılıb. Mingəçevir su anbarından Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan kanalları çəkilmişdir.

Mingəçevir su anbarının suyu ilə 200 min hektardan artıq torpaq sahəsi bərəkətli tarlalara, bağlara çevrilmişdir.

Kür çayı üzərində, həmçinin Varvara, Şəmkir, Yenikənd su anbarları tikilmişdir.

Respublikamızın sahəsi ikinci yeri tutan su anbarı Araz su qovşağıdır. Onun sahəsi 143 km²-dir. Mingəçevir su anbarından 4,3 dəfə kiçikdir.

Respublikamızın dağətəyi zonasında da bir sıra su anbarı yaradılmışdır. Sərsəng (Tərtərçayda), Ağstafa, Coğaz, (Qazaxda), Xanbulançayda (Lənkəran), Nohurqışlaq (Qəbələ), Aşıq Bayramlı (İsmayıllı), Cavanşir (Ağsu), Arpaçay, Köndələnçay su anbarları buna misal ola bilər.

Ceyranbatan su anbarı Abşeron yarımadasının sənaye müəssisələrinin və əhalisinin su təchizatında və Abşeron bağlarının, əkin sahələrinin suvarılmasında böyük rol oynayır. Onun sahəsi 14 km²-ə yaxındır. Su anbarı Samur-Abşeron kanalı vasitəsi ilə təchiz olunur.

Samur-Abşeron kanalı Samur su qovşağından başlayaraq, Ceyranbatan su anbarına qədər davam edir. Kanalın suyu ilə 92 min hektar ərazi suvarılır. Ceyranbatan su anbarı və Abşeron kanalı su ilə təmin edilir.

Yuxarı Qarabağ kanalı Mingəçevir su qovşağından Bəhramtəpə su qovşağına qədər uzanır və Mil, Qarabağ düzlərində 76 min hektar torpağı su ilə təmin edir.

Yuxarı Şirvan kanalı Mingəçevir su anbarından Ağsu çayına qədər uzanır. Bu kanal Şirvan düzünün 120 min hektardan artıq ərazisini suvarır.

Baş Mil kanalı Araz üzərindəki Mil-Muğan su qovşağından başlayır və Mil düzündə 38 km məsafədə uzanır. Onun suları ilə Füzuli, Beyləqan, Ağcabədi, İmişli rayonlarının həmin hektara yaxın torpağı suvarılır.

Baş Muğan kanalı Araz çayı üzərindəki Bəhramtəpə su qovşağından Muğan düzünədək uzanır. Bu kanalın suları Muğan düzünün 68 min hektara yaxın ərazisinə “can” verir.

Əzizbəyov adına kanal Bəhramtəpə su qovşağından Masallı rayonu ərazisinə kimi davam edir. İmişli, Biləsuvar, Cəlilabad rayonlarının 69 min hektara yaxın ərazisini suvarır.

Su anbarları

Su anbarlarının adı	İstifadəyə verildiyi il	Qidalandığı mənbələr	Mütləq yüksəkliyi. m	Səthinin sahəsi, km^2	Həcmi, mln. m^3
Mingəçevir Ceyranbatan Cavanşir Aşıqbayramlı Yekəxana Nohurqışlaq Varvara Şəmkir Ağstafaçay Sərsəng Xaçınçay Ağdamkənd Arpaçay Qanlıgöl Nehrəm Araz su qovşağı Köndələnçay Xanbulaqçay Aşağı Kəndələnçay	1953 1958 1961 1951 1962 1953 1956 1980 1969 1977 1964 1962 1977 1965 1953 1970 1963 1976 1981	Kür çayı Samur Vələvələçay Ağsu Dəvədatan Dəvədatan --- Kür Kür Ağstafa Tərtər Xaçınçay Qarqarçay Arpaçay Qanlıgöl Əlincaçaydan kanal vasitəsilə Araz Köndələnçay Bəşəru Köndələnçay	--- 28,5 14,7 --- 229,7 700 18,5 158 479,5 726 507,4 291,5 955 2420 20 777,5 429,3 74 367	605 13,9 0,70 0,80 3,70 1,96 22,5 116 6,3 14,2 1,76 0,50 6,30 0,10 0,40 145 0,52 2,46 0,153	16000 186 4,60 3,60 19 16 60 2677 120 565 23 1,60 150 1 2,5 1350 4 52 9,5

Suvarma kanalları

Adları	Başlandığı yer	Uzunluğu, km	Su götürmə qabiliyyəti	Suvardığı sahələr, sahələr, min ha	Suvardığı ərazilər
Samur-Abşeron Yuxarı Qarabağ Yuxarı Şirvan Baş Mil Baş Muğan Əzizbəyov adına kanal Tərtərçay Ağstafaçay Türyançay solsahil kanalı Türyançay sağsahil kanalı Həsənliarx kanalı Maralyanarx kanalı Rəsularx Boztəpəarx Yuxarı sovxoz kanalı	Samur çayı Mingəçevir su qovşağı Mingəçevir su qovşağı Mil-Muğan su qovşağı Bəhramtəpə su qovşağı Bəhramtəpə su qovşağı Tərtər su qovşağı Ağstafa gölü Türyançay su qovşağı Türyançay su qovşağı Araz çayı Araz çayı Araz çayı Araz çayı Araz çayı	182 172,4 122 38 37 123 65 69 42 27 38 33 27,5 27,6 4,8	85 140 78 93 55 63 70 25 12 3,5 12 12 14,2 7,1 8	92 76 127 64 68 69 91 30 6 17 2,6 2,1 13,89 9,8 3	Qusar maili düzənliyi Abşeron yarımadası Qarabağ və Mil düzləri Şirvan düzü Mil düzü Muğan düzü Muğan düzü Qarabağ düzü Gəncə-Qazax maili düz-yi Şirvan düzü Şirvan düzü Abşeron düzənliyi Arazboyu düzənlik Muğan düzü Mil düzü Arazboyu düzənlik

YERALTI SULAR. BUZLAQLAR. Azərbaycan ərazisi yeraltı sularla zəngindir. Respublikanın yeraltı su ehtiyatı 5 km³-dir.

Yeraltı sular kəhriz və artezian quyuları vasitəsilə yer səthinə çıxarılır. Bu sular əhalinin içməli suya olan tələbatının ödənilməsində və suvarmada mühüm rol oynayır.

Hər il çaylarımızla axan suyun 16-17 %-i yeraltı suların payına düşür.

Qrunt suları Kür-Araz ovalığında yer səthinə yaxın yerləşməklə, yüksək dərəcədə minerallaşmışdır. Kür-Araz ovalığının əksər sahələrində qrunt sularının səviyyəsi 1-5 m dərinlikdədir.

Qrunt sularını qidalandıran başlıca mənbələr yağış, səth suları, kanal və hidrotexniki qurğulardan sızılan sulardır. Məhz ona görə də iri çayların, kanalların, su anbarlarının yaxınlığında qrunt sularının səviyyəsi yüksək olur.

Böyük və Kiçik Qafqazın düzənliklərə qovuşduğu ərazilərdə yeraltı sular bulaqlar şəklində səthə çıxır. Xüsusilə Qusar maili düzənliyinin və Qanıx-Əyriçay çökəkliyinin dağətəyi hissəsində tektonik qırılmalar boyunca yeraltı suların təbii çıxışları daha çoxdur.

Qafqazın ən iri artezian hövzəsi Kür-Araz ovalığıdır. Artezian sularının temperaturu bəzən 150⁰ C-yə çatır. Gəncə-Qazax, Qarabağ-Mil düzlərində artezian sularından suvarmada geniş istifadə olunur.

Respublikamızda hər il təqribən 15 km³-ə yaxın su sərf olunur. Adambaşına ildə 1900m³ su düşür.

Azərbaycan Gürcüstandan daxil olan Kür çayı və Ermənistandan daxil olan Oxçuçay, Bazarçay, Ağstafaçay, Tovuzçay və s. xeyli çirklənməyə məruz qalır.

Buzlaqlar Azərbaycan ərazisində əsasən Böyük Qafqazın dağlarının Baş suayrıcısında və Yan silsilədə mütləq yüksəkliyi 3600-4000 m-dən artıq olan ərazilərdə yayılmışdır. Dağıstanla Azərbaycanın sərhədindəki dağ zirvələrində buzlaqların sahəsi hazırda təqribən 6,6 km²-ə bərabərdir. Buzlaqlar Bazardüzü zirvəsində (4466 m) 3,6 km², Bazaryurdda (4126m) 1 km², Tufandağda (4191 m) 0,5 km², Şahdağda (4243 m) isə 1,1 km² sahə tutur.

Kiçik Qafqaz dağlarında, demək olar ki, buzlaqlar yoxdur. Yalnız Qapıcıq (3904 m) dağında sahəsi 0,15 km² olan Oxçuçay və Gilançay bu buzlaqlardan başlayır.

Buzlaqlar çayların qidalanmasında mühüm rol oynayır.


XƏZƏR DƏNİZİ

PLAN:

1. Xəzər dənizini coğrafi mövqeyi.

2. Xəzər dənizinin hidroloji xüsusiyyətləri.

3. Xəzərin təsərrüfat əhəmiyyəti.

4. Xəzərin canlılar aləmi.

5. Xəzər dənizinin problemləri.

Xəzər dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsi –gölüdür. Lakin ərazisinin böyüklüyünə, hidroloji xüsusiyyətlərinə görə onu dəniz adlandırırlar.

Xəzər dənizi respublikamızın həyatında böyük rol oynayır. Neft-qaz sənayesinin, balıq istehsalının, su nəqliyyatının inkişafı Xəzərlə bağlıdır. Xəzərin Azərbaycan sahillərinin saf dəniz havası, gözəl sahil mənzərələri, bol günəşli, narın qumlu çimərlikləri kurort –rekreasiya kompleksinin inkişafına imkan yaratmışdır.

Xəzər beş ölkənin dənizidir. Onun ətrafında Rusiya Federasiyası, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran Azərbaycan respublikaları yerləşir. Xəzər 800 km-dən artıq məsafədə Azərbaycan sahillərini əhatə edir. Xəzər dənizinə tarix boyu 70-ə yaxın ad verilmişdir: Kaspi, Xvalın, Bakı, Gürcüstan, Dərbənd və s. Avropa və Şərq ölkələrində ona Kaspi, Azərbaycanda isə Xəzər deyilir. Hər iki ad vaxtilə onun sahillərində yaşamış türk tayfalarının adı ilə bağlıdır.

Xəzər dənizinin sahəsi 371 min km² (1980-ci il), həcmi 76 min km²-dir. Dəniz şimaldan cənuba 1200 km məsafədə uzanır. Onun orta eni 320 km, orta dərinliyi 184 m, ən dərin yeri (Lənkəran çökəkliyi) 1025 m, sahil xəttinin uzunluğu 6,5 min km-dir.

Xəzər dənizinin sahilləri az girintili-çıxıntılıdır. Ən mühüm yarımadaları Abşeron, Mangistau, Buzaçı, Çələkən, Türkmənbaşı, başlıca adaları Bakı və Abşeron arxipelağı, Çeçen, Oqurçı, Kulalı, əsas körfəzləri Qaraboğazgöl, Bayıl buxtası, Türkmənbaşı, Magistau, Qaızılağac, Türkmən və s.


Xəzər dənizi

1. Dəniz axinlarının istiqaməti.

2. Hərəkətsiz buzların ən çox yayılma sərhədləri.

Başqa dənizlərdən fərqli olaraq, Xəzərin səviyyəsi çox dəyişkəndir. Xüsusilə son illərdə dənizin səviyyəsi sürətlə qalxır. Yalnız 1996-cı ildə səviyyə bir qədər aşağı düşmüş, 2002-ci ildə isə -27,07 m olmuşdur.

Xəzər dənizinə şimaldan Volqa, Ural, Emba çayları qərbdən Terek, Sulak, Samur və Kür çayları, cənub-şərqdən Atrek, cənubdan –İran ərazisindən Qızılüzən və başqa çaylar tökülür. Dənizə tökülən bütün çay sularının 82%-i Volqa çayının payına düşür.

Xəzər dənizi coğrafi cəhətdən bir-birindən fərqlənən üç hissəyə bölünür:

1) Şimal hissə-bura təxminən 44⁰ şm. enliyindən şimalda yerləşən; 2) Mərkəz hissə - 44⁰ -40⁰ şm. enlikləri arasındakı sahəni; 3) Cənub hissə - 40⁰ şm. enliyindən cənubdakı su hövzəsini əhatə edir.

Qeyd edilən hissələr temperaturuna, duzluluğuna, hava dövranına, fauna tərkibinə və s. görə bir-birindən fərqlənir.

Xəzər sularında duzluluq şimaldan cənuba doğru artır.

Xəzər dənizində suyun temperaturu da şimaldan cənuba dəyişir. Qışda dənizin şimal hissələrində suyun temperaturu 1⁰ C-dən aşağı olur. Ona görə də burada dəniz buzla örtülüdür.

Xəzər dənizinə şimaldan Arktika, mülayim enliklərin hava kütlələri, cənub və cənub-şərqdən tropik hava kütlələri daxil olur və burada mürəkkəb atmosfer dövranı yaranır.

Volqa çayı Xəzər dənizindəki daxili axınlara çox böyük təsir göstərir. Axınlar dənizin qərb sahilləri boyunca cənuba, şərq sahili boyunca isə şimala doğru hərəkət edir və qapalı dövran əmələ gətirir.

Xəzər dənizində dalğaların əksəriyyəti küləyin təsiri ilə yaranır. Küləyin orta illik sürəti burada 2-5 m/san arasında dəyişilir. Ən şiddətli dalğalar Abşeron sahillərində müşahidə olunur. Şimal küləkləri (xəzri) fırtınalar zamanı hündürlüyü 10-12 m-ə çatan dalğalar yaradır. Abşeron sahillərində, eləcə də açıq dənizdə dalğaların uzunluğu bəzən 80-100 m-ə çatır.

Xəzər dənizinin canlılar aləmi olduqca zəngindir. Alimlərimiz müəyyən etmişlər ki, Xəzərdə 1332 fauna növü mövcuddur. Burada balıqların 111 növü yaşayır.

Xəzərdə mövcud olan balıqların əksəriyyəti onun Azərbaycan sahillərində və respublikamızın çaylarında da yaşayır. Buradakı kilkə və siyənək kimi malıqlar həmişə dənizdə, nərə, uzunburun, xanı, şamayı, çəki, külmə, xəşəm, naxa , ilnabalığı, çapaq, Xəzər qızılbalığı, ağ qızılbalıq, kütüm və s. balıqlar həm dənizdə, həm də çaylarda yaşayır.

Dünyada mövcud olan ağbalıq ehtiyatının 90%-dən çoxu Xəzər dənizinin payına düşür.

Xəzər sularında yaşayan yeganə məməli heyvan suitidir. Hazırda suitilərin miqdarı 550-600 minə yaxındır. Xəzərin Azərbaycan sahillərində də sutilər çoxdur. Abşeron yasaqlığında onlar (Abşeron arxipelağı adalarında) dövlət tərəfindən qorunur.

Su quşları dənizin özündə, sahil dayazlıqlarında, adalarda yaşayırlar. Quşlarn bir qismi isə qışlam, çoxalma üçün Xəzər sahillərinə pənah gətirir. Onlar, məsəslən, qarabattaq, qu quşu, soltan toyuğu, qaşqaldaq, cüllüt, qazlar, ördəklər və s. balıqlarla, sahil bitkilərə ilə qidalanır. Xəzərin Azərbaycan sahillərində su quşları Şah dili, Gil, Böyük Zirə,Səngi Muğan adalarında,Böyük və Kiçik Qızılağac körfəzlərində,Dəvəçi limanı və s. yerlərdə qışlayırlar.Həmin ərazilərdə onlar dövlət tərəfinddən mühafizə olunurlar.

Xəzər dənizinin sahil dayazlıqlarında, körfəz və buxtalarında su bitkiləri yaxşı inkişaf etmişdir.Burada 574 bitki növü və yarımnövü aşkar edilmişdir.Lakin onların cəmi 5 növü ali bitkilərə aiddir. Ali bitkilərdən dənizotu,suçiçəyi, ruppiya böyük əhəmiyyətə malikdir.Suçiçəyi və dəniz yosunları balıqların və digər dəniz canlılarının çoxalması üçün ən yaxşı sığınacaqdır.

Xəzər dənizinin üç mühüm problemi mövcuddur: 1) Xəzərin səviyyə tərəddüdü; 2) ekoloji (çirklənmə); 3) bioloji.

Bu problemlər bir-biri ilə sıx bağlıdır.Belə ki, Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması təbii proseslərlə yanaşı, çirklənmə ilə əlaqədardır. Xəzərdə canlıların məhv olmasını, yəni ekoloji problemi törədən əsas amil məhz çirklənmədir. Ekoloji problemin həlli dənizin bioloji məhsuldarlığını artırmağa imkan verər və başqa problemlərin də həllini asanlaşdırar.

Xəzər dənizinin səviyyəsi daima tərəddüd etmişdir, yəni gah qalxmış, gah da enmişdir.

Xəzər dənizinin maksimum səviyyəsi 1929-cu ildə müşahidə edilmişdir. O zaman onun səviyyəsi okean səviyyəsindən 26 m aşağı idi.Həmin vaxt Xəzərin sahəsi 422 min km²-ə çatırdı.Sonrakı 10-12 ildə Xəzərin səviyyəsi 2 m aşağı düşmüşdür. Bunun nəticəsində dənizin sahəsi 50 min km² qədər (Təqribən Azov dənizinin sahəsi qədər) azalmışdır.

Səviyyənin düşməsi 1977-ci ilə qədər davam etmişdir. 1977-ci ilin ortalarından başlayaraq 1993-cü ilə qədər onun səviyyəsi təqribən 2 m-ə yaxın qalxmışdır.

Xəzərdə suyun səviyyəsinin yenidən qalxması nəticəsində dəniz sahillərində 800 km²-dən çox ərazi su altında qalmışdır.

Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var.Bir qrup alimlər dənizin səviyyəsinin qalxmasını Yer qabığının tektonik hərəkətləri ilə bağlayırlar.

Digər alimlər Xəzərin səviyyəsinin qalxmasında iqlim amilini əsas heasb edirlər.

Son illərdə Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması ilə onun çirklənməsinin fəlakətli dərəcədə artması üst-üstə düşmüşdür. Son 10 ildə Xəzərdən 100 mln.tona yaxın neft çıxarılmışdır. Onun 1 mln. qədəri dənizin sularına qarışmışdır. Çirklənmələr nəticəsində Neft daşları, Bakı buxtası, Sumqayıt sahilləri “ölü” zonalara çevrilmişdir. Volqa, Ural, Terek, Sulak suları Xəzərin əsas çirkləndiriciləndindəndir. Xəzərə Dağıstan ərazisindən ildə 100 mln.m³-dən artıq sənaye, məişət, kənd təsərrüfatının çirkli suları axır.

Neft və neft məhsulları daşıyan tankelər suları daha çox çirkləndirir.

Alimlər hesablamışlar ki, Xəzərdə qiymətli balıq nöövləri azaldıqca az sənaye əhəmityyətli kilkənin miqdarı artmışdır.

Xəzərin bioloji probleminin bir neçə həlli yolları var. İlk növbədə, bioloji aləmin normal yaşayışını təmin edən mühit bərpa edilməlidir. Ekoloji tarazlığın pozulmasına yol verilməməlidir. Xəzərə axan sular təmizlənməli, ölü zonalarda ekolji şərait bərpa edilməlidir. Xəzər dənizində və ona tökülən çaylarda balıqların süni yolla artırılması üçün əsaslı tədbirlər görülməlidir. Xəzərin zəngin sərvətlərindən daima istifadə etmək üçün dəniz suyunun təmizliyi ciddi qorunmalıdır.