Azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ «magġstr hazirliği məRKƏZĠ» Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
52
prosesin gedişində bank bazarınını subyektləri həmin bazarda özlərinə möhkəm mövqe təmin etməyə çalışırlar. Lakin bu tərif bank rəqabətinin spesifik cizgiləri barədə az məiumat verir. İqtisadi hadisə olmaq etibari ilə bank rəqabətinin xüsusiyyətləri həm də bu rəqabətin sferası ilə müəyyən olunur. Bank rəqabətinin yaranması. Kredit münasibətlərinin və bank sisteminin yaranması kimi bank rəqabətinin yaranması da qanunauyğundur. Bank rəqabəti nə vaxt yaranmışdır? Rəqabət davranışının bəzi əlamətlərinə hələ orta əsrlər dövründə ən ilk banklarda və hətta kredit təsisatlarının qədim proobrazlarında da tapmaq olar. Lakin XIX əsrin ikinci yarısına qədər real bank rəqabətindən danışmağa dəyməz. Bu, bir tərəfdən iqtisadi səbəblərlə şərtlənmişdi: bankların sayı nisbətən az idi, bazarda bolluq yaranmamışdı və bu şəraitdə həmkarların mənafelərinə ziyan vurmadan öz işini genişləndirmək üçün imkan vardı. Digər tərəfdən, bank rəqabətinin inkişaf etməməsi bankirlərin spesifik sahibkarlıq etikası ilə bağlı idi. Həmin etikaya görə bank işi adi kommersiyadan, mal alqı-satqısından prinsipcə fərqlənən bir məşğuliyyət hesab edifirdi. İngilislər deyirdilər: «Banking is a profession, not a trade» («Bank işi alver deyil, peşədir»). Hələ XIX əsrdə Britaniyanın bank dairlərində bir-birinin müştərilərini əlindən almaq nəinki vicdansız hərəkət hesab edilir, hətta müştəri öz arzusu ilə başqa bankdan keçəndə əvvəlcədən həmin bankla danışıqlar aparılmadan yeni bankda həmin müştəri üçün açılmırdı. Yeni bankların və ya onların filiallarının yerləri isə elə seçilirdi ki, onlar artıq mövcud bankların fəaliyyət sahəsindən kənarda olsun. Lakin XX əsrin əvvəllərində vəziyyət dəyişdi və banklar üçün rəqabət dövrü, «müştəri ovu» dövrü başlandı. Əvvəllər müştəri hesab açmaq üçün özü banka getməli idisə, indi banklar müştərilərə (ilk növbədə sahibkarlara) birbaşa «evinin içində» xidmətlər təklif etməyə başlamış, daha sərfəli şərtlər təklif etmək yarışı başlanmışdı. Böyük Britaniya Bank İnstitutunun prezidenti hələ 1902-ci ildə belə bir əlamətdar faktı nəzərə çatdırırdı: banklar hətta nəticə etibarilə zərərli olacağı 53
gözlənilən sövdələr sahəsində də bir-biri ilə rəqabət aparmağa başlamışdı. Beləliklə, strateji rəqabət üstünlüklərinə nail olmaq xatirinə yaxın dövrdə gözlənilən səmərə qurban verilirdi.
struktur dəyişikliklərinə məruz qaldı. Bu dəyişikliklər rəqabətin vəziyyətində də öz əksini tapmışdır. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Qərbi avropanın iri özəl banklarının əsas əməliyyatları sənayeyə kredit verilməsi və qiymətli kağızlarla bağlı əqdlər idi. Xırda sənayeçilərə və kənd təsərrüfatı müəssisələrinə əsasən kredıt ortaqlıqları xidmət edirdi. Əmanət kassalarının fəaliyyəti yalnız əmanət əməliyyatları və cəlb edilmiş vəsaitlərin uzunmüddətli kreditlər verilməsi üçün istifadə edilməsi ilə məhdudlaşırdı. O vaxt nağdsız hesablaşmalar hələ geniş yayılmamışdır. Beləliklə kredit təsisatlarının hər bir qrupunun üstün təsir dairəsi vardı, özgə sahəyə müdaxilə halları isə az-az rast gəlirdi. Artıq qeyd edildiyi kimi iri banklar bir-biri ilə rəqabət aparanda isə onlar məsələn, əmanət kassalarını özləri üçün ciddi rəqib hesab etmirdilər. Bank işində ilk iri struktur dəyişiklikliyi Birinci Dünya Müharibəsindən sonra nağdsız dövriyyənirı həddən artıq geniş yayılması nəticəsində bank işində rasionallaşma dalğası ilə əlaqədar baş vermişdir. Məhz həmin dövrdə qərbin kommersiya banklarına perfokartlaria işiəyən hesablama maşınları gətirildi, müştərilər tərəfindən hesablar üzrə çıxarış kitabları aparılması tətbiq edildi. Bunun sayəsində banklar müştərilərin get-gedə yeni dairlərini əhatə etdilər, bu isə iqtisadiyyatın bank sektorunda təmərküzləşmənin güclənməsinin səbəblərindən birinə çevrildi. Daha iri banklar çoxsaylı xırda özəl bankları və əyalət banklarını «uddular». Məsələn, 1920-ci ildə Almaniyada çox şaxəli filiallar şəbəkəsinə malik olan on iri bank vardırsa, 1931-ci ildə cəmi üç iri bank qalmışdı. Bank işində ikinci iri struktur dəyişlklikiyi Qərbi Avropada 60-cı illərdə başlandı. Həmin dövrdə əhalinin əmanət vəsaitləri bütün kredit təsisatların birinci 54
dərəcəli resurs mənbəyinə çevrildi və bu, bankların kütiəvi əməliyyatlarının genişlənməsi ilə nəticələndi. O vaxta qədər iri kommersiya bankları yalnız gəlir səviyyəsi yüksək olan müəssisələrə və fiziki şəxslərə xidmət edirdi. Geniş əhali təbəqələri əslində yalnız əmanət kassalarından istifadə edirdi. Perspektivli bank müştəriləri vəziyyətinə çatmış geniş əhali kütlələrinin gəlirlərinin artması ilə əlaqədar vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi. Əmək haqqının nağdsız ödənilməsinin tətbiq olunması da buna şərait yaradırdı. Bu vəziyyətdə, təbii ki, sadə insanlarla əlaqələri daha yaxşı olan əmanət kassaları hamıdan çox qazanc əldə etdi. Lakin əmanət kassaları ilə bərabər iri banklar da əlavə müştərilər cəlb etmək istədilər və əhali üçün hesablar açmağa başladılar. Bu ilk addımdan sonra milyonlarla hesab sahiblərini bankların həqiqi müştərilərinə çevirmək zərurəti yarandı. Bu məqsədlə həmin insanlara nağdsız hesablaşma formalarını mənimsəməkdə ilk növbədə istehlak kreditlərinin çeşidinin genişləndirilməsi yolu ilə kömək göstərməyə başladılar. Sonradan özəl müştəriləri cəlb etmək və onları əldə saxlamaq üçün ən müxtəlif əmanət planları tətbiq edildi. Bundan əlavə, kommersiya bankları və bank qrupları investisiya şirkətləri yarat- mağa başladılar. Həmin şirkətlər hətta cüzi əmanətləri də qiymətli kağızlara sərmaya qoymaq imkanı təklif edirdilər. Faktiki olaraq banklar ciddi markteinqlə məşğul olmağa başladılar. Bu gün Rusiyada bank rəqabətinin əsas metodları qiymətlərlə bağlıdır. Bank bazarının təşəkkül mərhələsi üçün bu hal heç də təəcüblü deyildir. Lakin burada da müəyyən irəliləyiş müşahidə olunur. Məsələn, Rusiya Federasiyası Mərkəzi Bankının uçot dərəcəsinin azaldılması kommersiya banklarının depozit dərəcələrinə münasibətdə manevr sərbəstliyini xeyli məhdudlaşdırmışdır. Bu və bəzi başqa səbəblər banklann çeşid siyasətinin fəallaşmasını («müştəri-bank» sisteminin tətbiq edilməsi, plastik kartların emissiyası və s.), reklam fəaliyyətinin
Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|