Azərbaycan elmlər akademiyasi şardəN
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
58
yenidən Təbrizi tuta bilmədi və vəfat etdi, lakin onun xələfi I Süleyman türk ordularının ali baş komandanı İbrahim Paşa vasitəsi ilə buna nail oldu. O, bu nəhəng şəhərə sahib olub, orda böyük bir qalada (belə deyirlər ki, həmin qalanı üç yüz əlli top və dörd min nəfərlik qarnizonla tutdu) möhkəmləndi. Bu, onun gedişindən sonra əhalinin yenidən üsyan etməsinə mane ola bilmədi. Hicri 955 və miladi 1548-ci ildə intiqam almaq üçün üç il müddətinə ora göndərildi. O, hücum edib şəhəri çox amansız bir tərzdə ələ keçirdi, şəhəri ordunun ixtiyarına verdi. Əvvəllər görünməmiş bir vəhşilik və amansızlıqla əhalini məhrumiyyətlərə düçar etdilər. Bir sözlə, qeyri-insani bir hərəkət edib hər şeyi qılıncdan və oddan keçirdilər. Şah Təhmasibin sarayı və bütün görkəmli binalar bünövrəsinə qədər dağıdıldı. Səh.—329. Bununla belə bu şəhər Muradın şahlığının başlanğıcında bir neçə fars dəstələrinin köməyi ilə üsyan etdi, qarnizonda olan on min türk əsgərini qılıncdan keçirdilər. Təbrizlilərin cəsarətindən qorxuya düşən Murad Baş vəzir Osmanın komandanlığı altında onları bütünlüklə darmadağın və tabe etmək üçün güclü bir ordu göndərdi. Ordu şəhərə daxil olub, onu talan etdi. O zaman Məhəmmədilərin hesabı ilə 994 və bizim hesabımızla isə (Avropa təqvimi—miladi tarix—V. A.) 1585-ci il idi. Nəhayət, türklər əvvəllər orda tikdikləri müdafiə qalalarını yenidən təmir etdirdilər. Bu ekspedisiyadan (hərbi yürüşdən—V. A.) on səkkiz il sonra I Şah Abbas 1603-cü ildə az bir qoşunla Təbrizi yenidən türklərin əlindən aldı. O, bu işdə məharət, zirəklik və ağlasığmaz igidlik göstərdi.. O, ən cəsarətli əsgərlərini bir neçə vzvoda böldü. Eyni zamanda həmin vzvodlar giriş qapılarındakı türk keşikçi dəstələrinin üstünü alıb, elə bir zirəkliklə onların başlarını kəsdilər ki, şəhərdə heç kəsin bundan xəbəri olmadı. Bu vzvodlar tacirsayağı geyinmiş beş yüz adamdan ibarət əsas qüvvələr tərəfindən müşayiət edilirdilər. Onlar karvanı birgünlük yolda qoyub gəldiklərini söyləyərək şəhərə daxil oldular. Onlara inandılar. Çünki, adətən, karvan böyük şəhərlərə yaxınlaşdıqda tacirlər qabağa düşürlər. Həm də bu adamların gözətçi məntəqələrində yoxlandıqlarını təsəvvür etdilər. Abbas onları kənardan izləyirdi. Onların daxil olduğunu görüb başındakı altı min adamla şəhərə soxuldu. Eyni vaxtda generallarından ikisi (sərkərdələrindən ikisi—V. A.) o cür edib, hərəsi bir tərəfdən hücuma keçdilər. Təəccüblənmiş türklər ancaq canlarını xilas etmək şərtilə təslim oldular. Tarixçi qeyd edir Səh.—330. ki, bu böyük şah ilk dəfə olaraq onu müşayiət edən polka muşketdən atəş açmağı əmr etdi. Bunun təsirini görüb, hərbi hissələrinin bir hissəsinə daim odlu silahdan istifadə etməyi əmr etdi. Farslar əvvəllər müharibə vaxtı bundan heç vaxt istifadə etməmişdilər. Təbrizin tarixinə aid hər şeyi demək üçün az öyrənilmiş olsa da, əhəmiyyətli sayılan erməni müəlliflərinin bu barədə nə yazdıqlarına müraciət etmək lazımdır. Onlar deyirlər ki, bu şəhər Asiyanın ən qədim şəhərlərindən biridir və onu əvvəllər Şahistan, yəni şah iqamətgahı adlandırmışlar. Çünki fars şahları orada yaşayırdılar. Erməni şahı Xosrov Şahistan adını dəyişib Təbriz adını qoymuşdur. Təbriz 59
ermənicə hərfi mənada «intiqam yeri» deməkdir. Çünki o, (Xosrov—V. A.) orada qardaşını qətl etdirən fars şahını taxtdan salmışdır. Təbriz əyaləti quberniyası krallığın birinci quberniyasıdır, baş vergi siyahısındadır (vergi siyahısının başındadır—V.A.). O hər il otuz min tümən, yəni bir milyon üç yüz əlli min livr vergi verir. Bu hesabda ikinci dərəcəli gəlirlər nəzərə alınmamışdır və oradakı ikinci dərəcəli gəlir digər Asiya quberniyalarında olduğundan çoxdur. Orda qubernator bəylərbəyi titulu daşıyır. Onun ixtiyarında üç min atlı vardır. Qars, Urmiya, Marağa, Ərdəbil xanları və ya qubernatorları və iyirmi sultan ona tabedir ki, onların hamısının yerdə on bir atlısı var. Məndən əvvəl Təbrizə gəlib orda yerləşmiş kapusinlərin olduğu yerdə qalmağa getdim. Onlar iki nəfər idilər, onlardan xahiş etdim ki, mənim gəlişimi on beş gün gizli saxlasınlar.
götürüb qaçmamışdan əvvəlki qaydaya salmaq və şaha aparacağım bütün şeyləri saraya gəlib çatarkən göstərə bilim deyə lazımınca yerbəyer etmək üçün idi. Lakin mənim gəlişimi elə o dəqiqə bildilər. Əyalətin baş vergi yığanının və komendantının oğlu Mirzə Tahir varislik hüququ əldə etdiyi üçün kapusinlərin qonaqları olduğunu bildi. 22-sində (aprelin 22-də—V. A.) adam göndərib kapusinlərin başçısına evində qonaq saxladığı avropalıların kimliyi və gəlişi barədə ona xəbər verməməsindən təəccübləndiyini bildirdi. Ata (müqəddəs ata, kapusinlərin başçısı—V. A.) bu əyana üzrxahlıq etdi və mənim çölə çıxan kimi onun salamına gələcəyimi, pis vəziyyətdə bura gəlib çıxdığımı, az bir vaxtda bu işi qaydaya salacağımı deməyə getdi. 22. (aprelin 22-də. V. A.). İlk səfərimdən tanış olmaq şərəfinə nail olduğum bu əyan Gəncə xanının oğlu ilə məni görməyə gəldi. Mənə çox nəvaziş göstərdi, otağımda düz iki saat oturdu, məni Avropa yeniliklərindən, xüsusilə elm və incəsənət sahəsindəki yeniliklərdən danışmağa məcbur etdi. Nəhayət, lütfkarlıq edib, mənə ailəsinin müvəffəqiyyətlərindən və qardaşlarının qulluqlarından danışdı. O, hamısından var-dövlətli və yaxşı vəzifələrdə çalışan üç cavan əyan qardaşlarından ən böyüyüdür. Dediyim kimi, onun atası bütünlüklə Azərbaycan əyalətində şah xəzinəsinin baş vergi yığanı və intendantıdır. Süleymanın tac qoyması kitabındakı Mirzə İbrahim həmin adamdır. Onda o, Təbrizdə deyildi: xidməti ilə bağlı vəzifələr onu Xəzər dənizinin yaxınlığında Səh.—332 yerləşən Şirvanda məşğul etmişdi. O olmayanda Mirzə Tahir onun vəzifəsini yerinə yetirirdi. Onda ərəbcə, farsca və türkcə çoxlu ədəbiyyat vardı. Bir kapusin ona uzun illər bizim məktəblərin fəlsəfəsini, bizim bütün elmləri tədris etmişdi. Bu əyan geniş erudisiyalı, çox mahir və çox mədəni adam idi. İki saatlıq söhbətdən sonra o, ala biləcəyi saat mexanizmləri və qaş-daşları ona göstərməyim üçün məni tələsdirdi. Dediyim səbəblər üzündən nə buna bir zərrə həvəsim vardı, nə də bunu etmək halında idim. Lakin o məni elə tələsdirdi, elə mərhəmət göstərdi ki, onu rədd Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|