Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 58 (yazıda qrafem düşümü), sözün sonuncu hərfinin q, k, t ilə bitməsi haqqında, omonimlik haqqında, sintaktik və semantik əlamətlər haqqında, sabit söz birləşməsində iştirakı haqqında, feillərin qruplaş- dırılması haqqında (valentlilik, təsirli və ya təsirsiz olması haqqında) məlumatlar verilir. Həm də qeyd etməliyik ki, elektron lüğətlər açıq sistemli olduğundan istənilən zaman buraya yeni sözləri əlavə etmək imkanına malikdirlər. Öyrədici sistemlər üçün hazırlanan lüğətlərdə isə əyani vasi- tələrdən istifadə olunaraq sözlərin şəkillərlə təsviri və səsləndirilməsi verilir. Bazaya daxil olan şəkilçilərə gəlincə isə, şəkilçilər mənsub olduğu nitq hissələri üzrə qruplaşdırılır. Bundan başqa, sahə termi- noloji lüğətləri linqvistik təminat kimi bazaya daxil edilir. Fonologiya üzrə öyrədici proqramlarda tədris olunan adi dərslərdən fərqli olaraq burada sait və samitlər sistemi, ahəngə uyuşma qanunauyğunluqları dialoq şəklində səsləndirilmiş nü- munələrlə verilir. Leksikologiya üzrə öyrədici proqram sisteminə, əsasən söz yaradıcılığı daxil edilir. Burada əsas vurğu Azərbaycan dilində sözün sintezinin formal təsviri üzərinə düşür. 1 Sözün sintezinin formal təsviri üçün şəkilçilərin söz formaları ilə ahəngə uyuşması, kök və şəkilçilərin qarşılıqlı münasibəti, şəkil- çilərin kökə nəzərən tutduqları mövqe, şəkilçilərin söz mövqelərində ahəngi, alqoritm məsələlərinin sorğu-dialoq şəklinə salınması lazım gəlir. Morfologiya üzrə isə öyrədici proqram sisteminə əsas və köməkçi nitq hissələri (əsas nitq hissəsi: isim, sifət, əvəzlik, say, zərf, feil) daxildir. Təbii ki, nitq hissələri haqqında məlumatlar formal şəkildə kompüterin yaddaşına həkk olunur 2 , eləcə də kö- məkçi nitq hissələri: qoşma və köməkçi adlar, bağlayıcılar, ədat- lar, modal sözlər, bağlama, nida, təqlidi sözlər, imperativ sözlər, uşaq sözləri, ritmik sözlər linqvistik bazaya daxil edilir. 3 1 Vəliyeva K.A. Mətnin avtomatik təhlili və sintezi. B., 1996, s.71-95 2 Müasir Azərbaycan dili. B., 1981, səh.28-408 3 Yenə orada: səh. 40-505 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 59 Frazeologiya üzrə öyrədici proqram sisteminə frazeoloji sabit dil vahidlərinin varlığını şərtləndirən əsas amillər 1 və fraze- oloji vahidlərin təsnifatı 2 məsələləri daxil edilir. Leksik təhlildə mətnlərin abzasa, cümlələrə, sözlərə ayrılması, mətnin hansı dilə mənsub olmasının təyini (açar sözlərin və əlifbanın köməyi ilə), cümlələrin növlərinin müəyyənləşməsi, leksik ifadələrin növlərinin təyini (jarqonlar, qarğışlar və s.) ilə baxılır. Bu məsələlə- rin kompüterdə reallaşması o qədər də mümkün deyildir. Morfoloji təhlil mətndəki sözlərin diferensial hissələrə ay- rılması və onların hansı nitq hissəsinə mənsubluğu, bir sözlə, əlamətlərin avtomatik təyini ilə məşğul olur. Sintaktik təhlildə mətndəki cümlələrin sözləri arasındakı əla- qələr və onların sıra mövqeyi təyin edilir. Öyrədici proqram siste- mində sintaktik təhlil dedikdə, Azərbaycan dilindəki mətnlərdə cüm- lənin baş üzvlərinin, ikinci dərəcəli üzvlərinin, sintaktik əlaqələrin axtarışı başa düşülür. Əlbəttə ki, dialoq sistemində bu axtarışı apar- maq üçün mütləq onları formal şəklə salmaq lazım gəlir. Semantik təhlil ən mürəkkəb proses olub, mətndəki cümlələrin məna məzmununu təyin edir. Məntiqə əsaslanan bu təhlildə sözlər arasındakı məna asılılığı aşkar olunur və bununla əlaqədar qoyulan məsələ formalizə edilir. Semantikanın formalaşdırılması qeyri-müm- kün olduğundan bunun üçün mənanın nə dərəcədə düzgün olub-olma- masını müəyyənləşdirən və keyfiyyətini yoxlayan xüsusi keyfiyyət ekspert sistemləri hazırlanmalıdır. Bu da süni intellekt sistemlərinin yaradılmasından asılıdır. Elmin bu istiqamətdə inkişafı hələ də həllini gözləyir. Hal-hazırda mövcud olan informasiya texnologiyası axtarış sistemlərinin effektli işlənməsi lazımi səviyyədə deyildir. Məhz öyrə- dici proqram sistemləri, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, axtarış sistem- lərinin və dialoq sistemlərinin effektli işlənməsindən asılıdır. Öyrədici proqram sisteminə nümunə üçün morfoloji sintez məsələlərini nə- zərdən keçirək. 1 Mirzəliyeva M.M. Türk dillərinin frazeologiyası. B., 2009, səh50-53 2 Yenə orada: səh.72-115 Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 60 I BÖLMƏ MORFOLOJİ SİNTEZ MƏSƏLƏLƏRİ. İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ MORFOLOJİ SİNTEZ orfoloji sintez bilavasitə tətbiqi morfologiya mə- sələlərini əhatə edir. Tətbiqi morfologiya kom- püter dilçiliyinin tərkib hissəsi olub, ən çox təd- qiq edilmiş sahədir. Tətbiqi morfologiyaya aşa- ğıdakı məsələlər daxildir: morfoloji prosessorların hazırlanması – yəni morfoloji analiz və sintezin tədqiqi və avtomatik lüğətə daxil olan söz forması haqqında məlumat, başqa sözlə linq- vistik bazanın hazırlanması; morfoloji prosessorların kompüterdə yoxlanılması üçün uyğun alqoritmlərin tətbiqi və riyazi təminatın hazır- lanması: kodlaşdırma və proqramlaşdırma. Hal-hazırda morfoloji prosessorlardan mətn və nitqin ema- lı üzrə müxtəlif avtomatlaşdırılmış sistemlərdə, mətnin avtoma- tik redaktəsində, avtomatik referatlaşmada, nitqin analiz və sin- tezində ekspert sistemlərində, optik tanınma sistemlərində, avto- matik lüğətlərin tətbiqində, internet axtarış sistemlərində, öyrə- dici sistemlərdə istifadə olunur. Bir sözlə, morfoloji prosessorların hazırlanması maşın tər- cüməsinə xidmət məqsədi ilə qurulur. Maşın tərcüməsinə gəl- dikdə isə, ona ehtiyacın artması göz qabağındadır. Müasir dövrdə külli miqdarda informasiya axınının çoxlu- ğu böyük tərcüməçilər ordusu tələb edir ki, bu tələbatın artması avtomatik tərcümə sistemlərinin yaradılması zərurəti meydana gəlmişdir. Hal-hazırda bir çox dillərin tərcümə sistemləri, o cümlədən ingilis dilindən italyan, rus, alman, yapon, türk, çex, fransız və s. dillərə “sənaye” tərcümə sistemləri yaradılmış və M Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|