məxsus firmaların xüsusi çəkisi xeyli azaldı [5]. Bu, hər şeydən əvvəl, 1901-1903-
cü illər iqtisadi böhranının, yerli müəssisələrin rəqabətə dözümsüzlüyünün, onların
kiçikliyinin və kifayət qədər mütəşəkkil olmamasının nəticəsi idi.
Neftayırma və onunla əlaqədar olan kimya istehsalı sahəsində Azərbaycan
kapitalı Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev, İ.Hacınski, M.Ə.Səlimxanov və başqalarının
müəssisələri ilə təmsil olunmuşdu.
Neft hasilatı və emalı sahələrində istehsalın intensiv surətdə gedən
təmərküzləşməsi prosesi, neft inhisarlarının meydana çıxması, bu, ən mühüm
sənaye sahəsində onların hökmranlığının bərqərar olması əsrin sonuna yaxın neft
maqnatlarının iqtisadi və siyasi mövqelərinin güclənməsinə gətirib çıxardı. Onlar iri
sənaye kapitalının digər nümayəndələri ilə birlikdə burjuaziyanın yuxarı təbəqəsinə
çevrildilər.
Bakı rayonunda cəmlənmiş metal emalı müəssisələri sahiblərinin də tərkibi
çoxmillətli idi. Azərbaycan kapitalı sənaye istehsalının bu mühüm sahəsində kifayət
qədər geniş surətdə təmsil olunmuşdu. Əsrin sonunda M.Muxtarovun, demək olar ki, 950
fəhləsi, Cavanşirov qardaşlarının 300 fəhləsi olan zavodları, A.A.Dadaşovun 100 fəhləsi
olan tərsanə emalatxanaları və b. iri metal emalı müəssisələri sırasında idi [61].
Metal emalında rus kapitalı S.M.Şibayev, S.M.Rısev və F.A.Lyapinin
müəssisələri, ―Qafqaz və Merkuri‖ gəmiçilik cəmiyyətinin emalatxanaları, xarici kapital
isə Levenson, A.F.Berinq, K.F.Eyzenşmidt və b. müəssisələri ilə təmsil olunmuşdu.
―Nobel qardaşları‖ şirkətinə iri mexaniki emalatxanalar məxsus idi. Alman
kapitalına məxsus olan və elektrik enerjisi sahəsində aparıcı mövqe tutan
―Elektriçeskaya sila‖ cəmiyyətinin səhmlərinin xeyli hissəsi H.Z.Tağıyevin əlində
idi.
Azərbaycan kapitalı yüngül, yeyinti və bəzi digər sənaye sahələrində geniş
təmsil olunmuşdu. Məsələn, ipək sənayesinin inkişafı, başlıca olaraq, Azərbaycan milli
kapitalı ilə bağlı idi [7]. XX yüzilliyin əvvəllərində ipəkçilik sənayesinin ən mühüm
rayonunda - Nuxada müəssisələrin
2
/
3
hissəsi azərbaycanlı kapitalistlərə məxsus idi.
Burada 140 nəfərdən çox fəhləsi olan ən iri fabrikin sahibi Ağa Musa Məmmədov,
Mehdi Hacı Abdul oğlu, Hacı Süleyman Hüseyn oğlu, Əbdülkərim Hacı Kərim oğlu,
Salam Lətif oğlu və b. Nuxa və Nuxa qəzalarındakı ipəksarıma və ipəkburma
müəssisələrinin sahibkarları sırasında idilər.
XIX yüzilliyin sonunda Şimali Azərbaycanda inkişaf edən pambıqçılığın
əsasında yeni sənaye sahəsi - pambıqtəmizləmə müəssisələri meydana çıxdı. Bu
kapitalist müəssisələrinin xeyli hissəsi Azərbaycan kapitalistlərinə məxsus idi. 1900-
cü ildə tikilən və H.Z.Tağıyevə məxsus olan Bakı pambıq emalı fabriki Azərbaycanda
ilk pambıqtəmizləmə müəssisəsi idi [8].
Unüyütmə və çəltiktəmizləmə istehsalı əsasən rus və Azərbaycan kapitalının
əlində idi.
Tənbəki fabrikləri də yerli kapitalın nümayəndələrinə - azərbaycanlı
kapitalistlərdən M.Q.Dadaşov, Novruzov, Həsənov Abdullayev, A.Sultanov və b. rus
kapitalisti Pivovarova məxsus idi
1847-ci ildən 1881-ci ilədək olan dövrdə balıq sənayesində möhtəşəm
dərəcədə qazanc götürmüş 6 nəfər yerli sahibkar növbə ilə ağalıq etmişdi [9]. Bunların
içərisində sonralar Bakı rayonunda iri neft sənayeçilərinə çevrilmiş Mirzəyev və
Mantaşev seçilirdi [10]. XIX yüzilliyin sonuna yaxın bu sahəni idarə edən 10-12 ən iri
sahibkarın içərisində azərbaycanlılar cəmisi 4 nəfər (H.Z.Tağıyev, Sultanov, Əhməd
Mustafa oğlu, Ağa Mustafa oğlu) idi [11].
Azərbaycan kapitalı şərabçılıq və araqçəkmə sənayesində təmsil
olunmamışdı. Burada yerli alman kolonistləri (Forer qardaşları, Hummel) və erməni
kapitalistlərinin nümayəndələri ağalıq edirdilər.
Azərbaycan burjuaziyası Xəzər gəmi sahibləri içərisində mühüm yer tuturdu.
Azərbaycanlı kapitalistlər - Hüseynovlar, Dadaşovlar, M.S.Manafov, H.Z.Tağıyev,
Q.K.Aşurov, Rəsulovlar onların ən iriləri sırasında idilər. Ötən yüzilliyin sonunda
bütün Xəzər ticarət donanmasındakı gəmilərin 44,4 faizi və bütün donanmanın
yükgötürmə imkanlarının 42,1 faizi onlara məxsus idi [12].
Milli kapital Bakı, Şamaxı, Gəncə, Nuxa, Şuşa, Naxçıvan və b. şəhərlərdə
ticarət burjuaziyasının əllərində cəmləşmişdi.
1897-ci ildə iki quberniyanın 20 min tacirindən 12,9 min nəfəri Bakı və 7,1
min nəfəri Yelizavetpol quberniyasında idi [13]. 14,2 min nəfər şəhər tacirindən 7,3
min nəfəri təkcə Bakının payına düşürdü [14]. Bu, ticarət burjuaziyasının əsas
kütləsinin Bakıda cəmləşdiyini göstərir.
Azərbaycan kapitalının nümayəndələri, demək olar ki, bütün taxıl, baqqaliyyə
malları, yun, dəri məmulatları, meyvə və topdansatış ticarətini öz əllərində
cəmləşdirmişdilər. Neft və neft məhsulları, metal və metal məmulatları, meşə
materialları və s. ticarətində xarici və rus ticarət kapitallarının mövqeləri daha geniş
idi.
XIX yüzilliyin son rübündə Şimali Azərbaycanda ilk kredit bank
müəssisələri meydana çıxmağa başladı. 1874-cü ildə açılmış ilk kredit müəssisəsinin -
Bakı qarşılıqlı kredit cəmiyyətinin təsisçiləri Azərbaycan və erməni şəhər
burjuaziyasının orta kapitalist təbəqələri idi [15].
XIX yüzilliyin sonuna yaxın Bakıda artıq əsasən Rusiyanın səhmdar
kommersiya banklarının şöbələrindən ibarət olan 15 bank müəssisəsi və A.Ələsgərov.
Q.Arafelov, T.Haşımov, B.Söydiyev və H.Z.Tağıyevə məxsus olan 5 bank kontoru
vardı [16]. Gəncə, Şuşa, Nuxa, Gədəbəy və digər yerlərin sənayeçiləri, tacirləri və
kənd burjuaziyası dövlət bankının Tiflis şöbəsindən və Tiflis şəhərinin digər kredit
müəssisələrindən kredit götürürdülər [17].
Kredit bank müəssisələrinin mövcudluğu burjuaziyanın təbəqələşməsinə,
onun yuxarı təbəqəsinin zənginləşməsinə və qüvvətlənməsinə şərait yaradırdı.