Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. FƏHLƏ SĠNFĠNĠN FORMALAġMASI
Kapitalist münasibətlərinin kənddə inkişafı ilə əlaqədar kənd burjuaziyası da formalaşırdı. Kənddə güclənməkdə olan sosial təbəqələşmə prosesi kəndlilərin ümumi kütləsi içərisindən cüzi azlığın - xırda kənd burjuaziyasını təmsil edən və iqtisadi cəhətdən qüvvətlənmiş kənd varlılarının və qolçomaqların ayrılmasına gətirib çıxardı [18]. Ən yaxşı kəndli pay torpaqları, on və yüz minlərlə desyatin icarə olunmuş və satın alınmış torpaq sahələri, ictimai sudan istifadə hüququ, böyük miqdarda iş heyvanı və məhsuldar mal-qara, təkmilləşdirilmiş kənd təsərrüfatı alətləri kənd varlılarının və qolçomaqların əllərində cəmləşdirilmişdi. Qolçomaq təsərrüfatlarının müxtəlif istehsal proseslərində muzdlu əməkdən getdikcə geniş istifadə olunurdu. Beləliklə, XIX yüzilliyin II yarısında Şimali Azərbaycanda burjua cəmiyyətinin əsas ictimai-sosial qüvvəsi olan çoxmillətli burjuaziya formalaşırdı.
XIX yüzilliyin ikinci yarısında sənaye kapitalizminin inkişafı, burjuaziyanın əmələ gəlməsi ilə eyni zamanda fəhlə sinfinin formalaşması prosesi gedirdi. Bu proses o dövr Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında ən mühüm hadisələrindən biri idi və onun bütün sonrakı tarixi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Ümumi və Rusiya üçün səciyyəvi olan qanunauyğunluqlarla, ümumiyyətlə, fəhlə sinfinin əmələ gəlməsi xüsusiyyətləri ilə yanaşı, Şimali Azərbaycan fəhlə sinfinin formalaşması prosesinə bu diyardakı sosial-iqtisadi münasibətlər, əhalinin sosial və milli tərkibinin özünəməxsus xüsusiyyəti, çarizmin müstəmləkə siyasəti ilə bağlı olan yerli cəhətlər də öz təsirini göstərmişdir. XIX yüzilliyin ikinci yarısının ilk onilliklərində Şimali Azərbaycanda fəhlə kadrlarının əmələ gəlməsi prosesi hələ çox ləng gedirdi. Bu proses kapitalist xarakterli sadə kooperasiya müəssisələrində, manufakturalarda, təbii sərvətlərin mənimsənilməsi ilə məşğul olan mədənlərdə, ilk fabrik və zavodlarda başlamışdı. Lakin fəhlələrin sayı çox az idi. Neft və duz mədənlərində, balıq vətəgələrində mövcud olan iltizam sistemi, bir sıra kəndlərin sakinlərinin məcburi əməyindən istifadə edilməsi fəhlələrin artımını ləngidirdi. 50-60-cı illərin əvvəllərində Balaxanı kəndi rayonunda işlər, məsələn, neftin çıxarılması, əsasən yerli kəndlilərin məcburi əməyi ilə yerinə yetirilsə də, quyuların təmizlənməsi və təmirində, çıxarılmış neftin şəhər anbarlarına daşınmasında fəhlələrin muzdlu əməyindən də istifadə olunurdu. 1864-cü ildə neft çıxarılmasında kəndlilərin məcburi əməyinin ləğvindən sonra fəhlələrin muzdla tutulması sisteminə keçid ölkə təsərrüfatının bu perspektivli sahəsində fəhlələrin sayının artmasına təkan verdi. Lakin 70-ci illərin başlanğıcınadək fəhlələrin sayı çox ləng artırdı. 1873-cü ildə, yəni artıq iltizam sisteminin ləğvindən sonra fəhlələrin sayı 700 nəfərdən çox idi [19]. Beləliklə, fəhlələrin sayının artmasının sürətlənməsi özünü göstərməyə başlayırdı.
Bakının neftayırma zavodlarında 70-ci illərin əvvəllərinə yaxın 328 daimi və onlarla müvəqqəti fəhlə, 1883-cü ildə isə 607 fəhlə çalışırdı [20]. 70-ci illərin əvvəllərində Bakının digər müəssisələrində 1000 nəfərdən bir qədər çox və donanmada isə 2000 nəfərədək fəhlə işləyirdi [21]. Fəhlə kadrları Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının qəzalarında da formalaşırdı. 70-ci illərin əvvəllərində Gədəbəy mis mədəni və misəritmə zavodunda təxminən 1,8 min nəfərdən çox, Nuxa, Şuşa və bəzi digər qəzaların ipəksarıma müəssisələrində təxminən 2 min nəfər, balıq vətəgələrində 1,5 min nəfərədək, kənd təsərrüfatı xammalı emal edən müəssisələrdə isə bir neçə min nəfər fəhlə çalışırdı. Şimali Azərbaycanın sənaye və nəqliyyatındakı kapitalist müəssisələrində çalışan fəhlələrin ümumi sayı o dövrdə 10-11 min nəfərə çatırdı. Lakin onların yarısından çoxu sənayedəki mövsümi işi kənd təsərrüfatı əməyi ilə əlaqələndirirdi. Buna görə də daimi fəhlələrin, yəni başlıca məşğuliyyəti sənaye və nəqliyyatdakı iş olan fəhlələrin sayı təxminən 4-5 min nəfər idi. 70-ci illərdən etibarən Şimali Azərbaycanda fəhlələrin sürətlə təşəkkül tapması dövrü başladı. Bu, sənaye kapitalizminin sürətli inkişafı ilə bağlı idi. Belə inkişafın ardınca labüd olaraq, o dövrün ictimai istehsal münasibətlərinin on kəskin surətdə dağılması prosesi başlayırdı. Şimali Azərbaycan fəhlələrinin, xüsusən də neftçi fəhlələrin artım sürəti kəskin surətdə yüksəlirdi. İnkişaf edən sənaye və nəqliyyatın fəhlə qüvvəsinə böyük ehtiyacı vardı. Bu tələbat kəsbkar kəndlilərin, var-yoxdan çıxmış sənətkarların, habelə fəhlələrin ailə üzvlərinin sənaye və nəqliyyata cəlb olunması hesabına ödənilirdi. Şimali Azərbaycan fəhlə kadrlarının formalaşmasının ən mühüm sosial mənbəyi kəndlilər idi. Hələ XIX yüzilliyin 50-60-cı illərində faydalı qazıntılar çıxarılan yerlərin yaxınlığında, sənaye müəssisələri meydana çıxan şəhərlərin ətrafında yerləşən kəndlərin əhalisi sənaye istehsalına cəlb olunurdu. Lakin o dövrdə kəndlilərin feodal asılılığından azad olması prosesi zəif gedirdi, Azərbaycan kəndindən sənayeyə gələn kəsbkarların sayı isə az idi. Çünki sənaye, hələlik zəif inkişafı üzündən, çoxlu işçi qüvvəsi tələb etmirdi. İslahatdan sonrakı dövrdə kəsbkarların kənddən sənaye müəssisələri və nəqliyyata axını qüvvətləndi. Şimali Azərbaycanda xırda kənd istehsalçısının istehsal alət və vasitələrindən ayrı düşməsi prosesinin səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, bu proses kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafının güclü feodalizm qalıqları ilə çulğalaşdığı bir şəraitdə gedirdi. Azərbaycan kəndindən sakinlərin kəsbkarlığa getməsi həm kəndlilərin kapitalistcəsinə təbəqələşməsinin, həm də onların feodal və yarımfeodal əsasda kütləvi surətdə müflisləşməsi və var-yoxdan çıxmasının nəticələrindən törəyirdi [22]. Azərbaycan kəndi qazanc axtaran on minlərlə azad oldən istifadə edə bilmirdi. Kəndlilərə müstəsna şəkildə dərin təsir göstərmiş qeyri-əkinçilik kəsbkarlığının rolu belə şəraitdə xüsusən artırdı. Pauperləşmiş kəndli axınının
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|