Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
206
məxsusi vardur. Bu fəndə fərzanə və tərzində yeganədür. Bu mətlə
anundur.
Mətlə
Dün gördüm ol nigarı tərəbnak ü ərcümənd,
Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd.
Tərz-i lüğəzdə bu müsəddəs-i müsənnayi bir Ģairün müsəm-
məninə və müxəmməsinə bənzəməz. Xasse-yi ixtira və məxsus-i
ibdadur. Əl-hasil Ģərqilərdə Ģeir ilə fərid ü fərzanə və vahid ü ye-
ganədür. Bu Ģeir anundur.
ġeir
Gər sənünçün itməyəm çak, ey büt-i nazük bədən,
Gorüm olsun bu qəba əgnümdə pirahən kəfən.
Gitməyə baĢdan xam-i zülfi xəyali sən məhün,
Üstüxan-i kəlləm içrə tutsa əqrəblər vətən.
Nəzirə li müəllifihi
Bir nəzər gitməz xəyalün çeĢmə sar-i didədən,
Bir pəridür kim pınar olmıĢ durur ana vətən.
Getməyə baĢdan xət-i səbzün həvası, dostum,
Gər məzarum üstini tutarsa sər-ta-sər çəmən.
Qədd ü xəddi həsrətindən can virürsəm, ey rəfiq,
Sərvdən tabut itsünlər bana güldən kəfən.
Qamətüm xam oldı qəmdən, dəstbusə çarə yox,
Bağrıma taĢ basayın xatəm gibi ey sim-tən.
Nisbət eylərmiĢ kəlamın Ģeir-i Ģəkkər baĢuma,
Özgə quĢdur, ey Lətifi, tuti-yi Ģirinsüxən.
Aşiq Çələbi «Məşairüş-şüəra». s. 302-303.
Sultan Bayəzid dövrinün axırında diyar-i Əcəmdən gəlmiĢ
əhl-i elm-Ģivə və səyahət-peĢə kiməsnə imiĢ. Əksər-i ədaları
əcəmanə və xilaf-i üslub-ı Ģüəra-yi zəmanədür. Təbində təsəvvüf
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
207
buyi, Ģeirində eĢq çaĢnisi vardur. Bu məĢhur müsəddəs ana isnad
olınur.
Müsəddəs
Dün gördüm ol nigarı tərəbnak u ərcümənd,
Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd.
Bakdum Ģikənc-i türrəsinə zar u müstəmənd,
Bir Ģəxs-i natüvan oturur gərdənində bənd.
Kimdür bu miskin, ol nə rəsəndür didüm didi,
Zülfüm kəməndi tutqunı canundur sənün
.
Bu əbyatı dəxi haqqa ki, aĢiqanədür.
Qəzəl
Gər sənünçün itməyəm çak, ey gül-i nazik bədən,
Qəbrüm olsun bu qəba əgnümdə pirahən kəfən.
Getməyə baĢdan xam-i zülfi xəyali sən mahün,
Üstüxan-i kəlləm içrə tutsa əqrəblər vətən.
Qınalızadə «Təzkirətüş-şüəra». s. 287.
Diyar-i Əcəmdən Sultan Bayəzid zamanında Ruma gəlmiĢ
pərgarvar nöqte-yi cahanı ayağı altına almıĢ, aləmi səyahət eylə-
miĢ, əhl-i elm ü mərifət kimsənə idi. Əgərçi ədası əcəmanə, lakin
Ģeiri aĢiqanə və kəndünün tərz-i məxsusi vardur ki, anda yeganə
idi. Sultan Səlim xan dövründə vida-yi saray-i cahan itmiĢ idi. Bu
müsəddəs-i məĢhur ana isnad olınur.
ġeir
Dün gördüm ol nigarı tərəbnak u ərcümənd,
Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd.
Bakdum Ģikənc-i türrəsinə zar u müstəmənd,
Bir Ģəxs-i natüvan oturur gərdənində bənd.
Kimdür bu Ģəxs, ol nə rəsəndür didüm didi,
Zülfüm kəməndi tutqunı canundur sənün
.
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
208
Vələhu
Gər sənünçün itmiyəm çak, ey gül-i nazik bədən,
Qəbrüm olsun bu qəba əgnümdə pirahən kəfən.
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
209
Həsən Məhəmməd xan
Həsən Məhəmməd xan (daha doğrusu Məhəmməd Həsən
xan) 1784-1795, 1797-1805 və 1806-1819-cu illərdə ġəki xanı
olmuĢdur. Məhəmməd Həsən xanın dövründə ƏrəĢ və Qəbələ sul-
tanlıqları ġəki xanlığına birləĢdirildi. 1795-ci ildə Ağa Məhəm-
məd Ģah Qacarın Azərbaycana yürüĢü zamanı Səlim xan tərəfin-
dən hakimiyyətdən salınan Məhəmməd Həsən xan TərkeĢ kəndinə
qaçdı. Qacar hökmdarının nəzərindən düĢdüyü üçün o, Təbrizə
çağırılaraq kor edildi. 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd Ģah öldürül-
dükdən sonra Məhəməd Həsən xan Ģamaxılı Mustafa xanın kömə-
yi ilə yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi
326
. 1819-cu ildə ġəki xanlığı
ləğv edildikdə o, Ərzuruma qaçdı. Sonralar Tiflisə gələn Məhəm-
məd Həsən xan HəĢtərxana sürgün edildi və 1830-cu ilin avqus-
tunda orada vəfat etdi. Uzun illər ġəki xanlığında vergi və mükəl-
ləfiyyətlərin müəyyən edilməsində rəsmi qanun olan «Dəsturül-
əməl» külliyyatını tərtib etmiĢdi. Türk və fars dillərində Ģeirlər
yazmıĢdır.
Arif Hikmət. Təzkirətüş-şüəra. s. 43.
Həsən Məhəmməd xan Ġbni Hüseyn xan ibni Həsən bəy ibni
Hacı Çələbi. Dağıstanda ġəki xanı idi
327
. Pedərindən sonra mütər-
cim caniĢin olmuĢ. Farsi və türkidə məharət-i Ģeiriyyəsi olub, Ģəci-
vü bahadır, vəcih ü vakur mühibb-i üləma vü mail-i istima-i mü-
bahis-i aliyə vü əvrad ü əzkarə müdavim idi. Xeyli müddət ġəkidə
xan olub, ġəki əhalisi Mosko istilasından müqəddəm qüluvv edib,
326
АСЕ, с. 537.
327
Ариф Щикмят бурада йанлышлыьа йол вермишдир. Чцнки Шяки Азярбайъан
торпаьы олуб, щеч бир заман Даьыстана аид олмамышдыр.
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
210
qarındaĢı Səlim xanı xan nəsəb etmiĢlər. Bədə 1237 hüdudunda
Əzdərxanda vəfat etmiĢdir.
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində
211
Hidayət
Əsl adı Əfsəhəddin Hidayətullah olan və Hidayət təxəllüsü
ilə Ģeirlər yazan bu azərbaycanlı müəllif XV əsrin sonlarına qədər
Təbrizdə yaĢamıĢdır. Ağqoyunluların böyük hökmdarı Uzun Hə-
sənin ölümündən sonra onun oğlu Əbülfəth Sultan Xəlil Bahadır
xanın sarayında böyük əmir rütbəsinə qədər yüksəlmiĢ, az sonra
onun qardaĢı Sultan Yaqubun sarayında xidmət etmiĢdir.
Əfsəhəddin Hidayətin həyatı, yaradıcılığı və ”Divan”ı Ġbra-
him Sona
328
və Aida PaĢayeva
329
tərəfindən dissertasiya səviyyə-
sində tədqiqata cəlb olunmuĢdur.
Osmanlı təzkirəçilərindən yalnız Qafzadə Faizi «Zübdətül-
əĢar» adlı antologiya xarakterli təzkirəsində Hiyətin divanından
nümunələr vermiĢdir. Təzkirədə Ģairin həyat və yaradıcılığı haq-
qında məlumat yoxdur.
328
Сона И. Щидайет Челеби ве Диваны. Гази Цниверситеси, Сосйал Билимлер
Енститцсц, Басылмамыш Йцксек Лисанс тези. Анкара, 2006, 402 с.
329
Пашайева А. Яфсящяддин Щидайят «Диван»ынын текстоложи-филоложи
тядгиги: филол. елмляр.нам…дисс. авторефераты. Бакы, 2009, 39 с.
Dostları ilə paylaş: |